10. SINIF DİL VE ANLATIM 3.ÜNİTE ANLATIM TÜRLERİ VE SÖZCÜK TÜRLERİ DERS NOTLARI KONU ANLATIMI

III. ÜNİTE: ANLATIM TÜRLERİ

1. ÖYKÜLEYİCİ ANLATIM – İSİM (AD)

1.1. Öyküleyici Anlatım

Bir konunun, bir olayın bir ya da daha çok kahraman etrafında,

belirli bir zaman ve yer içinde anlatıldığı anlatım tekniğidir.

Öyküleyici anlatım olay kaynaklı bir anlatım tekniğidir. Öyküleyici

anlatımın olabilmesi için bir kişinin başından geçen bir

ya da daha çok olayın olması gerekir. Bir kişinin başından

geçenler, bir trafik kazası, bir futbol karşılaşması, geçmişte

yaşadığı bir takım olaylar öyküleyici anlatımın sınırlarına

girmektedir.

"Karanlık bir kış gecesi saat üç sularıydı. Bilmem nereden

eve dönüyordum. Herkes derin bir uykudaydı. O duruma

gelmiştim ki kendisini dinleye dinleye kapılan insanlar gibi

"Ah, bir polise rastlasam!" diyordum. Birden bire iki gölge

gördüm. Biri hızlı hızlı sert adımlarla doğuya doğru giden

ufak tefek bir adamdı. Diğeri sekiz on yaşlarında bir kız çocuğu."

Öyküleyici anlatımda her şey hareket hâlindedir. Varlıklar

hayatın akışı içinde devamlı bir hareketlilik ve değişme içinde

ele alınır. Yukarıdaki parçada bu görülmektedir.

Öyküleyici Anlatımın Özellikleri:

 Olay, kişi, mekân ve zaman ortak öğeleridir.

 Olaylar birinci şahsın ağzından anlatılabilir. (Anlatıcı olay

kahramanlarından biridir)

 Sanat metinleri öyküleyici anlatımla yazılır.

 Olaylar ilahi bakış açısıyla anlatılabilir.

 Olaylar 3.şahsın ağzından anlatılabilir.(Olan biten bir

kamera sessizliğiyle izlenip anlatılır

 Kişi, mekân ve zaman olay ve olay örgüsünü oluşturmak

için kullanılan ögelerdir.

 Öyküleyici anlatım hikâye, roman, anı, söyleşi, görüşme(

mülakat) gibi metin türlerinde kullanılır.

 Öyküleyici anlatımda bir olayın olması şarttır.

 Yaşanmış olaylarda olay zincir, kurgulanmış olaylarda

olay zinciri vardır.

 3.Şahıs anlatımda anlatıcı her şeyi bilir.

 Öyküleyici anlatım sanat metinlerinde ve öğretici metinlerde

kullanılır.

 Sanat metinlerinde anlatıcı kurmaca kişi öyküleyici metinlerde

ise gerçek bir kişidir.

 Kelimeler daha çok mecaz ve yan anlamda kullanılır.

1.2. İSİM (AD)

Varlıkları, kavramları karşılayan sözcüklerdir. İsimlerle, karşıladıkları

kavram ve nesneler arasında çok sıkı bir ilgi vardır.

Bunlar daima birbirlerini çağrıştırır.

Örneğin "kitap" sözü aklımızda hemen varlık olarak "kitap"

nesnesini canlandırır. Ya da bir kitabı gördüğümüzde zihnimize

hemen onu karşılayan isim gelir.

Kavramlar için ise bu kadar belirgin bir ilişkinin varlığını söyleyemeyiz.

Örneğin "dert" dendiğinde aklımızda bir nesne

canlanmaz; ancak bunun insanı sıkıntıya sokan bir durum

olduğu zihnimizde belirir.

1.2.1. Cins (Tür) İsmi

Aynı türden varlıkları karşılayan isimlerdir. Bu varlıkların

benzerleri etrafta çoktur:

“Ağaç, çiçek, kitap, ev, okul, insan, ders...”

1.2.2. Özel İsim

Tek olan, tam bir benzeri bulunmayan varlıkları karşılayan

isimlerdir.

Balıkesir, Çukurova, Alpler gibi yer adları,

Yunus, Serpil, Recep gibi kişi adları,

Türkiye, Portekiz, Hollanda gibi ülke adları,

Günün Ötesi, Kiralık Konak, Türk Edebiyatı, Hürriyet gibi

kitap, dergi, gazete adları,

Bilkent Üniversitesi, Yeşilay, Türkiye Büyük Millet Meclisi gibi

kurum adları,

Almanca, Türkçe, Rusça gibi dil adları,

İslâmiyet, Ortodoks, Yahudilik gibi din adları,

Boncuk, Tekir, Yumak gibi hayvanlara verilen adlar özel

isimdir.

1.2.3. Tekil İsim

Sayıca tek bir varlığı karşılayan isimlere tekil isim denir.

Bunlar "kitap, çocuk, şiir, bilgisayar..." gibi bir varlığı karşılayan

isimlerdir.

1.2.4. Çoğul İsim

Sayıca birden çok varlığı karşılayan isimlerdir. Çoğul isimler,

"-ler, -lar" eki getirilerek yapılır.

"Kitaplar, çocuklar, şiirler, bilgisayarlar..." isimleri çoğul isimlerdir.

1.2.5. Topluluk İsmi

Yapıca tekil olduğu hâlde, yani çoğul eki almadığı halde

birden çok varlığı karşılayan isimlere topluluk ismi denir.

"Toplum, halk, millet, ordu, bölük, sürü..." sözcükleri birer

topluluk adıdır.

Topluluk isimleri de çoğul eki alabilir. Bu durumda grupların

çoğulu bildirilmiş olur. Örneğin, "Ordular ilk hedefiniz Akdeniz!"

cümlesinde "ordu" topluluk ismi çoğul eki almıştır. Burada

ordunun birden fazla olduğu anlatılmak istenmiştir.

1.2.6. Somut (Madde) İsim

Duyu organlarımız ile algılanan isimlere somut isim denir.

"Kitap, masa, insan, ışık..." beş duyumuzdan biri ile algılanan

somut isimlerdir.

1.2.7. Soyut (Mana) İsim

Duyu organlarımız ile algılanamayan, ama varlığına inandığımız

isimlerdir.

"Neşe, özlem, sevgi, korku..." duyu organlarımız ile algılanamayan

soyut isimlerdir.

2. BETİMLEYİCİ ANLATIM – SIFAT (ÖN AD)

2.1. Betimleyici Anlatım

Yazarın dış dünya ile ilgili gözlemlerini okuyucunun gözünde

canlanacak şekilde anlatması ile oluşan anlatım tekniğine

betimleyici anlatım denir. Görselliğin daha ağır bastığı bu

anlatıma tasvir de denmektedir.

Betimlemede bir doğa parçası, bir bahçe, bir ev, bir dağ,

hatta iç ve dış özellikleri ile bir insan ayırt edici yönleri ile

anlatılabilir.

Varlıkların değişik yönleri anlatıldığından betimlemelerde

sıfatlar çokça kullanılır.

"Güneş dağların arkasından çekilirken, son aydınlığını denize

bırakıyor. Hava rüzgârsız. Deniz ince ince dalgalanıyor.

Mavi sular biraz uzakta pembe oluyor, kırmızılaşıyor. Renkler

yumuşak hatlarla birbirinden ayrılıyor. Karanlık bastırmadan

önce renklerin denizdeki valsi bu, büyüsü..."

Betimlemelerin insanı konu alan kısmına portre denir. Portrede

insanın dış özellikleri ya da iç özellikleri yani karakteri

ele alınabilir. Bazen ikisi de bir parçada iç içe olabilir.

"Kapıda yaşlı bir adam belirdi. Üzerinde biraz eski, açık mavi

bir takım elbise vardı. Ceketin üst cebinde üçgen şeklinde

kıvrılmış mendil, kravatıyla aynı renkteydi. Yer yer ağarmış

saçlarını sol tarafa yatırmış, hâlâ siyahlığını koruyan bıyıklarını

üst dudağının üzerini kapatacak şekilde bırakmış. Ayağında

yıllar önce gençlerin oldukça rağbet ettiği ucu sivri ucu

küt biçimli ayakkabılar vardı."

Betimleyici Anlatımın Özellikleri:

 Betimlemeler açıklayıcı ve sanatsal betimleme olmak

üzere ikiye ayrılır.

 Kişinin iç dünyasını anlatan betimlemelere tahlil(ruhsal

portre) denir.

 Kişinin dış görünüşünü anlatan betimlemelere simgesel

betimleme denir.

 Roman, hikâye, tiyatro, gezi yazısı, Şiir gibi türlerde

kullanılır.

 Kelimenin yan ve mecaz anlamlarına yer verilebilir.

Betimlemeler ikiye ayrılır:

2.1.1. Sanatsal (İzlenimsel) Betimleme:

1. İzlenim kazandırmak amacıyla yazılır.

2. Değişik duyulara seslenen özel ayrıntılar üzerinde durulur.

3. Ayrıntılar sübjektif olarak verilir.

4. Amaç sanat yapmaktır.

2.1.2. Açıklayıcı Betimleme:

1. Bilgi vermek amacıyla yazılır.

2. Genel ayrıntılar üzerinde durulur.

3. Ayrıntılar objektif (olduğu gibi)olarak verilir.

4. Amaç sanat yapmak için değil, bir konu hakkında bilgi

vermektir.

5. Değişik duyulara seslenen özel ayrıntılar üzerinde durulmaz.

6. Betimlenecek varlığa kişisel duygu ve düşünceler katılmaz.

2.2. SIFAT (ÖN AD)

İsimleri niteleyen ya da belirten sözcüklere sıfat denir.

Sıfatların varlığı isimlere bağlıdır. Bu nedenle sıfatlar tek

başına kullanılamaz. Bu açıdan sıfatlar tamlama olarak karşımıza

çıkar.

"Güzel kitapları hemen alırım." cümlesinde "güzel" sözcüğü

"kitap" isminin özelliğini belirten bir sıfattır. Burada "kitap"

isminden önce gelerek onun özelliğini belirtmiş ve sıfat olmuştur.

Bu nedenle bir sözcük yalnız başına sıfat olamaz.

Yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi mutlaka bir isimle kullanılır.

Sıfatlar kendi içinde niteleme ve belirtme sıfatları olmak

üzere ikiye ayrılır.

2.2.1. Niteleme Sıfatları

Varlıkların yapısal özelliklerini ortaya koyan sıfatlardır.

Niteleme sıfatları isimlerin nasıl olduğunu bildirir ve isme

sorulan "nasıl" sorusuna cevap verir.

"Kimsesiz çocuklara yardım edelim." cümlesindeki "kimsesiz"

sözcüğü, "çocuklar"ın özelliğini belirtmektedir. Bu cümlede

"çocuklar" ismine "nasıl" sorusunu sorduğumuzda "kimsesiz"

cevabını almaktayız.

"Siyah gözlükler sana yakışmış." cümlesinde "siyah" sözcüğü

gözlüğün yapısal özelliğini anlatan bir sıfattır.

Nasıl gözlük?

Siyah gözlük.

Görüldüğü gibi isme sorulan "nasıl" sorusuna cevap veriyor.

Adlaşmış Sıfat

Bazen kişinin tam olarak bilinmediği ya da niteliğinin vurgulanmak

istendiği durumlarda isim söylenmeyip sıfat, ismin

yerine geçirilebilir. Bu tür sözcüklere adlaşmış sıfat denir.

Adlaşmış sıfatlar niteleme sıfatlarıyla yapılır.

"Akıllı insanlar kendine güvenir." cümlesinde niteleme sıfatı

olan "akıllı" sözcüğü, "Akıllılar kendine güvenir." cümlesinde

"insanlar" isminin düşmesiyle adlaşmış sıfat olmuştur.

2.2.2. Belirtme Sıfatları

Varlıkların diğer varlıklarla ilgileri sonucunda aldığı özellikleri

belirten sıfatlardır. Belirtme sıfatları varlıkların geçici özelliklerini

belirtir. Belirtme sıfatları kendi arasında dört gruba

ayrılır.

2.2.2.1. İşaret Sıfatı

Varlıkların bulunduğu yerleri gösteren sıfatlara işaret sıfatı

denir.

Bu sıfatlar, söyleyen kişinin, sözünü ettiği nesneye uzaklığına

göre değişir.

"Bu kitabı ben aldım." cümlesinde yakındaki kitabı,

"Şu kitabı verir misin?" cümlesinde biraz uzaktaki kitabı,

"O kitabı getirir misin?" cümlesinde çok uzakta olan ya da,

sözü edilen kitabı işaret etme anlamı vardır.

Yukarıdaki cümlelerde bulunan "bu, şu, ve o" sözcükleri

işaret sıfatıdır. İşaret sıfatları, isme "hangi" sorusunun sorulmasıyla

bulunur.

Hangi kitap?

Bu kitap.

2.2.2.2. Sayı Sıfatları

İsimlerin sayısal özelliklerini bildiren sıfatlara sayı sıfatı denir.

Sayı sıfatları kendi içinde dörde ayrılır:

2.2.2.2.1. Asıl sayı sıfatları

İsimlerin sayılarını kesin olarak belirten sıfatlara asıl sayı

sıfatı denir.

"Üç arkadaş geziye çıktık."

"İzmir'de on gün kalacaktık."

"Bu çantayı ancak iki kişi taşıyabilir."

2.2.2.2.2. Sıra sayı sıfatı

Varlıkların sırasını bildiren sıfatlara sıra sayı sıfatı denir.

Sıra sayı sıfatları isimlere gelen "-ıncı, -inci" ekleri ile yapılır.

"Biz beşinci katta oturuyoruz."

"Buradaki birinci günüm iyi geçmişti."

2.2.2.2.3. Üleştirme sayı sıfatı

İsimlerin eşit paylara ayrılmış olduğunu belirten sıfatlara

üleştirme sayı sıfatı denir.

Bu sıfatlar isimlere getirilen "-ar, -er" eki ile oluşturulur.

"Öğrencilere ikişer kitap verildi."

"Her komşuda yarımşar saat kaldık."

2.2.2.2.4. Kesir sayı sıfatı

İsimleri kesirli olarak belirten sıfatlardır.

"Bu işte yüzde yirmi kâr var."

"Yarım kilo kıyma yeter."

2.2.2.3. Belgisiz Sıfat

İsimlerin sayı bakımından belirsizliklerini ifade eden sıfatlara

belgisiz sıfat denir.

Bazı işlerde acele edilmeli.

Birkaç arkadaş dışarıda bekliyor.

Hiçbir emek boşa gitmez.

Bütün öğrencileri bahçeye çıkarmışlar.

“Her konuda bilgi sahibi olamayız.”

“Bir gün yine karşılaşırız.”cümlelerinde altı çizili sözcükler

belgisiz sıfatlardır.

Bu sözcükler, isimleri sayıca belirtmişler, ama onların ne

kadar olduğunu belirtmemişler.

2.2.2.4. Soru Sıfatı

İsimlerin niteliğini, herhangi bir özelliğini soru yolu ile bildiren

sıfatlardır.

“Nasıl şiirleri beğenirsiniz?”

“Kaçar gün kaldın şehirlerde?”

“Hangi konuyu işleyeceğiz?”

“Kaç soru çözmeli günde?”

2.2.3. Sıfatlarda Küçültme

Sıfat olan sözcüğün anlamında küçültme ya da daralma, "-

cik,-ce, (-ı)msı, (-ı)mtırak" ekleri ile yapılır.

Bu eklerin getirilmesi ile oluşan sıfatlara küçültme sıfatları

denir.

"Küçük bir evleri vardı." cümlesinde "küçük" sıfattır ve kendinden

sonra gelen ismin niteliğini belirtmektedir.

"Küçücük evleri vardı." cümlesinde "-cik" eki almış "küçücük"

sözcüğü de niteleme sıfatıdır. Buradaki "küçücük" sözcüğün

"küçük" sözcüğünden farkı, eklendiği ismin anlamında küçültme

yapmış olmasıdır.

Küçük ev - küçücük ev

"Ekmek ayvasının ekşimsi bir tadı vardı."

"Üzerine mavimtırak bir ceket giymişti."

"Masada kalınca bir kitap duruyordu."

Yukarıdaki cümlelerdeki altı çizili sözcükler küçültme sıfatıdır.

2.2.4. Sıfatlarda Pekiştirme

Sıfatlarda pekiştirme, yani anlamın kuvvetlendirilmesi iki

şeklide yapılır: Sıfat olan sözcüğün ünlüye kadarki ilk hecesi

alınır, daha sonra "m, p, r, s" harflerinden uygun olanı getirilir.

En son da sıfat olan sözcük tekrar yazılır.

Te - r - temiz = tertemiz

"Çocuklar bembeyaz elbiseler giymişlerdi."

"Dümdüz yolda ilerliyorduk."

"Şöyle yemyeşil çimenlerin üzerine uzansam!" cümlelerinde

altı çizili sözcükler pekiştirme sıfatıdır.

Sıfat olan sözcüğün tekrar edilmesi ile yapılır.

Örneğin "çeşit" sözcüğünü ele alalım. Bu sözcük tekrar ederek

bir ismi nitelediğinde pekiştirme sıfatı olur:

"Çeşit çeşit meyveler vardı masada."

Bu cümlede altı çizili sözler pekiştirme sıfatıdır.

"Bahçede uzun uzun ağaçlar vardı."

"Derin derin ırmaklar aşarak geldik." cümlelerindeki altı çizili

sözler pekiştirme sıfatıdır.

2.2.5. Sıfatlarda Derecelendirme

Sıfatlarda derecelendirme "pek, çok, daha, en..." gibi sözcüklerle

yapılır.

"Kardeşin onlardan daha akıllı biri." cümlesinde "daha" sözcüğü

üstünlük,

"En güzel kitap buydu." cümlesinde "en" sözcüğü en üstünlük,

"Çok güzel çiçekleri vardı." cümlesinde "çok" sözcüğü aşırılık

anlamı katmıştır.

3. COŞKU VE HEYECANA BAĞLI ANLATIM – ZAMİR

3.1. Coşku ve Heyecana Bağlı (Lirik) Anlatım

İnsan duygu, düşünce ve hayallerini söz, yazı, resim gibi

değişik yollarla ifade eder. Bu ifadeyi bazen anlatma, bazen

gösterme, bazen de coşkuyla dile getirme şeklinde yapar. Bu

anlatımlarda coşkuyla dile getirme insan hayatında önemli bir

yer tutar. Çünkü insanın heyecanlarını ve coşkularını ifade

etmek için düzenlenen metinlerde daha çok, coşku ve

heyecana bağlı anlatım kullanılır.

Coşku ve heyecana bağlı (lirik) anlatım, üzüntü, sevinç,

heyecan, taşkınlık gibi temaların coşkulu bir şekilde ifade

edilmesidir. Coşku ve heyecana bağlı anlatım daha çok,

şiirde kullanılmıştır.

Farklı sembollerle, ritimli sözlerle, seslerin uyumlu

kullanımıyla ortaya çıkan edebî anlatım biçimine şiir denir.

Şiirin, kendine özgü bir anlatımı vardır. Şiirde dil ve imge

aracılığıyla gerçeklik yeniden oluşturulur. Şiirin yoruma açık,

yoğun ve özlü bir anlatımı vardır. Şiirde dil, daha çok şiirsel

ve heyecana bağlı işlevde kullanılır. Çünkü şiirler daha çok,

sevinç, coşku, heyecan, üzüntü, özlem gibi duyguları dile

getirmek amacıyla düzenlenir. Şiirde benzetme, kişileştirme,

abartma, hatırlatma gibi söz sanatlarından,

karşılaştırmalardan, çağrışım gücü yüksek sözcüklerden

yararlanılarak imgeler oluşturulur. Sözcükler daha çok, yan

ve mecaz anlamlarıyla kullanılır. Duygu ve çağrışım değeri

olan söz ve söz öbeklerine sıkça yer verilir.

Coşku ve Heyecana Bağlı Anlatımın Özellikleri:

 Lirik anlatımda dil “heyecana bağlı işlev”de kullanılır.

 Coşku ve heyecana bağlı anlatım daha çok şiir, roman,

hikâye, tiyatro türlerinde kullanılır.

 Öyküleyici anlatımda bir olay ve durumun anlatılması;

betimleyici anlatımda kişi, durum ve varlıkların betimlenmesi;

lirik anlatımda ise duyguların ifade edilmesi

esastır.

 Coşku ve heyecana bağlı anlatımlarda kelimeler daha

çok mecaz ve yan anlamda kullanılır.

 Öyküleyici anlatımlarda olay ve durumlar anlatılırken

duygusal düşünceler katılmaz. Coşku ve heyecana bağlı

anlatımda duygular ve içinde bulunulan ruh hali yansıtılır.

3.2. ZAMİR(ADIL)

İsim olmadıkları hâlde isim gibi kullanılan, isimlerin yerini

tutan kelimelere zamir denir. Zamirler sözcük ve ek durumunda

olmak üzere ikiye ayrılır.

3.2.1. Sözcük Hâlindeki Zamirler

Sözcük durumundaki adıllar da kendi aralarında şahıs, gösterme,

belgisiz ve soru olmak üzere dörde ayrılır.

3.2.1.1. Şahıs (Kişi) Zamirleri

Sadece insan isimlerinin yerini tutan zamirlerdir. Sözü söyleyenle

diğerlerini ayırmada kullanılır. Üç tekil, üç de çoğul

olmak üzere altı şahıs zamiri vardır. Bunlara kişi adılı da

denir. Bu zamirler; “ben, sen, o, biz, siz, onlar”dır.

“Size ben yardım ederim.”

“O, sana mektup göndermiş.”

Şahıs zamirlerinin yerine kullanılabilen, ama esas olarak

şahıs zamirleriyle birlikte kullanılarak cümledeki anlamı pekiştiren

“kendi” zamiri vardır. Bu zamire “dönüşlülük” zamiri

de denir. Dönüşlülük zamirlerinin asıl görevi anlamı pekiştirmektir.

“Bu kitabı ben yazdım.”

“Bu kitabı ben kendim yazdım.”

İki cümle arasındaki anlam derecesi açıkça görülmektedir.

3.2.1.2. İşaret (Gösterme) Zamirleri

İsimleri, yerini işaret yoluyla, göstererek tutan zamirlerdir.

Gösterme adılları tekil ve çoğul olarak kullanılabilir. Asıl işaret

zamirleri “bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar”dır.

“Bu bana dedemden kaldı.”

“O dün kapıya bırakılmış.”

“Şunlar neden masanın üzerinde duruyor.”

“Şu senin değil mi?”

“Bunlar en sevdiğim kitaplarımdır.”

İşaret zamirleri varlıkların mesafesini belirtmek için kullanılır.

Yakında olan için: bu

Biraz uzakta olan için: şu

En uzakta olan için: o

işaret zamirleri kullanılır.

“O ve onlar” zamirleri hem işaret hem de şahıs zamiri olarak

kullanılabilir. Bu zamirler insan isimlerinin yerine kullanılırsa

şahıs, insan dışındaki nesnelerin yerine kullanılırsa işaret

zamiridir.

 “O, tatilde dayısının yanına gidecek.”

“Onlar, sınıfın en çalışkan öğrencileridir.” cümlelerindeki altı

çizili zamirler insanların yerine kullanıldığından şahıs zamiri,

“O, okula giderken cebinden düşmüş.”

“Onlar, bayatladığı için çöpe atılacak.” cümlelerindeki altı

çizili zamirler, insan dışındaki nesneleri karşıladığı için işaret

zamiridir.

3.2.1.3. Belgisiz Zamirler

İsimlerin yerini belli belirsiz, kesin olmayacak şekilde tutan

zamirlerdir. Hangi varlığın yerini tuttukları açıkça belli değildir.

Bunlara belirsizlik adılı da denir.

Başlıca belgisiz zamirler şunlardır:

“Bazısı, kimi, çoğu, hepsi, birkaçı, birçoğu, tümü, tamamı,

herkes, hiçbiri, biri, falan, şey ...”

“Bana her şey seni hatırlatıyor.”

“Biri bizi gözetliyor.”

“Herkes bu kitabı okusun.”

“Öğrencilerin çoğu Türkçeyi sever.”

“Kimler ödevini yapmamış.”

3.2.1.4. Soru Zamirleri

İsimlerin yerini soru yoluyla tutan zamirlerdir. Esas soru zamirleri

“kim” ve “ne” dir. Bunun yanında soru bildiren diğer

sözcükler de soru zamiri olarak kullanılabilir.

“Annem sana ne dedi?”

“Bu çocuk da kim?

“Bu saate kadar nerede kaldın.”

“Şimdi nereye gidiyoruz?”

“Soruların kaçını çözmüş?”

“Bu işi kime danışalım?”

“Hanginiz bu soruyu çözecek.”

Soru zamiri olarak kullanılabilecek diğer sözcükler şunladır:

“Nere, nereye, nerede, nereden, kime, kimde, kimden, kimi,

kaçı, kaçımız, hanginiz ...”

3.2.2. Ek Durumundaki Zamirler

3.2.2.1. İyelik Zamirleri

İsimlere getirilerek, onların ait olduğu kişiyi bildiren zamirlerdir.

1. tekil - m

2. tekil - n

3. tekil - ı

1. çoğul - miz

2. çoğul - niz

3. çoğul - ları

“Okulumuz ana yolun kenarındadır.”

“Annesi güzellik salonu açmış.”

Kısacası, isim tamlamalarının tamlananlarında bulunan eklere

iyelik zamiri denmektedir. İyelik ekleri aynı zamanda iyelik

zamiridir.

3.2.2.2. İlgi Zamiri

Cümlede daha önce geçmiş bir ismin ya da isim tamlamalarında

tamlananın yerini tutan ek hâlindeki “-ki” zamiridir. Bu

zamir kendinden önceki kelimeye bitişik yazılır.

“Bizim arabamız sizinkinden eski.”

“Bahçedekiler içeri girsin.”

“Üzerindeki sana çok yakışmış.” cümlesindeki altı çizili sözcüklerdeki

“-ki” eki ilgi zamiridir.

4. DESTANSI ANLATIM

4.1. Destansı (Epik) Anlatım

"Epik" kavramı Yunanca "epope" sözcüğünden türetilmiştir.

Tarih öncesi dönemlerle ilgili "tanrı, tanrıça, yarı tanrı ve

kahramanlarla ilgili olağanüstü olayları ele alıp işleyen şiirlere

epope (destan) denir. Bu tür metinlerde epik (destansı)

anlatımdan yararlanılır.

Destanların büyük bir bölümü yazı öncesi çağlarda

oluşmuştur. Bundan dolayı destanlar sözlü verimler arasında

yer alır. Hemen bütün toplumlarda destanların önemli bir yeri

vardır. Destanlar, millet hayatında derin izler bırakan savaş,

göç gibi önemli tarihî ve toplumsal olayların, kahramanlıkların

hikâye edildiği şiirlerdir. Epik şiir türü içinde yer alan

destanlarda, olağanüstü özellikleri olan kahramanların,

tanrıların savaşları yanında, eski çağ insanlarının yaratılış

konusundaki düşünceleri, milletlerin çeşitli özlemleri,

hayalleri anlatılır. Destanlar, anlatma ve dinleme ihtiyacından

doğmuş, sözlü gelenek içinde ağızdan ağıza aktarılarak

gelişimini sürdürmüş ve sonradan yazıya geçirilmiştir.

Destanlar, bir yönüyle halk gözüyle görülüp duyulan

olayların, onun hayaliyle ortaya çıkan masallaştırılmış

tarihsel metni özelliği gösterir. Destanların olağanüstü öğeler

içermesi, onların bütünüyle tarihsel gerçeklerden kopuk

olduğu anlamına gelmez. Olağanüstü öğeler bir kenara

bırakılacak olursa destanların milletlerin tarihini aydınlatan

önemli bir kaynak olduğu görülür.

Türk edebiyatı, destanlar yönüyle oldukça zengindir. Bu

destanlarda milletimizin duygu, düşünce, hayal ve inançlarını

ve yaşamını türlü yönleriyle görmek mümkündür.

"Bu çocuk, anasının göğsünden ilk sütü emdi ve bir daha

emmedi. Çiğ et, çorba ve şarap istedi. Dile gelmeye başladı.

Kırk gün sonra büyüdü, yürüdü ve oynadı. Ayakları öküz

ayağı gibi [kuvvetli]; beli kurt beli gibi [ince]; omuzları samur

omuzu gibi; göğsü ayı vücudu gibi [kuvvetli] idi. Vücudu

baştan aşağı tüylü idi. At sürüleri güder, ata biner ve av

avlardı. Günlerden, gecelerden sonra yiğit oldu. (Oğuz

Kağan bu defa) bir ayı yakaladı. Onu, altın kemeri ile ağaca

bağladı ve gitti. Ertesi sabah, tan ağaran çağda yine geldi.

Gördü ki canavar ayıyı da almış, götürmüş. (Bu defa) o

ağacın dibinde kendisi durdu. Canavar gelip başı ile Oğuz'un

kalkanına vurdu. Oğuz kargı ile canavarın başına vurarak

onu öldürdü. Kılıçla başını keserek alıp gitti. Tekrar aynı yere

geldiği zaman gördü ki bir sungur (aladoğan) canavarın

içerisini (iç organlarını) yemektedir. Yay ile, ok ile sunguru

öldürdü, başını kesti. Ondan sonra dedi ki: "Canavar geyiği

yedi, ayıyı yedi, kargım onu öldürdü. Çünkü kargım

demirdendi. Canavarı sungur yedi, yay ve okum onu öldürdü.

Çünkü okum bakırdandı."

Bu metin Oğuz Kağan Destanı’ndan alınmıştır. Daha önce

de belirttiğimiz gibi destanda olağanüstülükler söz

konusudur. Oğuz Kağan’ın, annesini bir kez emdikten sonra

çiğ et ve şarap istemesi, kırk gün sonra büyüyüp yürümesi

gerçek yaşamda rastlanmayan olaylardır.

Yine destanda o dönemde Türklerin ağırlıklı onlarla et

yediklerini, demiri ve bakırı işleyip kullandıkları

görülmektedir. Bütün bunlar, o dönemde Türklerin sosyal

yaşamı, bilim ve uygarlıkta geldikleri düzeyi göstermesi

bakımından oldukça önemlidir.

Destanda “ayakları öküz ayağı gibi, beli kurt beli gibi” söz

gruplarında gördüğünüz gibi benzetmelerden yararlanılmıştır.

Bütün bunlar, Türklerin o dönemde yalın ve işlenmiş bir dil

kullandığını gösteren ipuçlarıdır.

ÇANAKKALE ŞEHİTLERİNE

Ne hayâsızca tehaşşüd ki ufuklar kapalı!

Nerde -gösterdiği vahşetle- "Bu bir Avrupalı!"

Dedirir: Yırtıcı, his yoksulu, sırtlan kümesi.

Varsa gelmiş, açılıp mahbesi. yâhud kafesi!

Vurulmuş tertemiz alnından, uzanmış yatıyor,

Bir hilâl uğruna, yâ Rab, ne güneşler batıyor!

Ey. bu topraklar için toprağa düşmüş, asker!

Gökten ecdâd inerek öpse o pâk alnı değer.

Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhid'i...

Bedr in arslanları ancak, bu kadar şanlı idi.

Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?

"Gömelim gel seni tarihe" desem, sığmazsın.

(Mehmet Akit Ersoy)

Mehmet Akif Ersoy bu şiirde Türk ordusunun Çanakkale

Savaşlarında göstermiş olduğu olağanüstü kahramanlığını,

yiğitliğini dile getirmiştir. Bu tür anlatımlara destansı (epik)

anlatım adı verilir. Destansı anlatımda dil alıcıyı harekete

geçirme işleviyle kullanılır.

Şair, bu şiirde tarihimizde çok önemli yeri olan bir konuyu ele

almıştır. O dönemde ülkemizi işgal amacıyla Çanakkale

Boğazı’na dayanan Batılı devletlere kahraman ordumuzun

verdiği destanımsı mücadeleyi gözler önüne sermiştir. Bu

savaş denk güçler arasında olmamıştır. Türk ordusu

kendisinden kat kat güçlü düşman günlerine karşı iman dolu

göğsü ile bir ölüm kalım mücadelesi vermiştir. Bunun

sonucunda Mehmetçik kanı pahasına yurdunu savunmuş ve

düşmanlara geçit vermemiş, bunun sonucunda işgal güçleri

geldikleri gibi gitmişlerdir. Şiirde, destansı bir anlatım söz

konusu olmakla birlikte şair, şiirin olanaklarından yararlanmış

ve anlatımını sanatlı bir dille yapmıştır. Şiir aruz ölçüsüyle

yazılmış, beyitler kendi arasında uyaklanmıştır.

Nerde -gösterdiği vahşetle- "Bu bir Avrupalı!"

Dedirir: Yırtıcı, his yoksulu, sırtlan kümesi,

dizelerinde işgal güçleri yırtıcı, his yoksulu sırtlana

benzetilmiştir.

Vurulmuş tertemiz alnından, uzanmış yatıyor,

Bir hilâl uğruna, yâ Rab, ne güneşler batıyor!

dizelerinde "hilâl" kelimesi "bayrak", "güneş" kelimesi şehit

olan "askerler' in yerine kullanılarak ad aktarması (mecaz-ı

mürsel) yapılmıştır.

Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhid'i...

Bedr in arslanları ancak, bu kadar şanlı idi.

dizelerinde "Bedr in aslanları" sözüyle Bedir Savaşı’na

katılan Müslüman askerler hatırlatılarak telmih sanatından

yararlanılmıştır.

Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?

"Gömelim gel seni tarihe" desem, sığmazsın.

dizelerinde ise şair, şehitlerimizi gösterdiği kahramanlıktan

dolayı öylesine yüceltmiştir ki onları ne kabre ne de tarihe

sığdırabilmiştir. Bundan dolayı bu dizelerde abartmaya

başvurulmuştur.

Şiirin bütününde Türk askerinin göstermiş olduğu

kahramanlığın vurgulanması nedeniyle şiirin dizeleri "Türk

askerinin kahramanlığı" teması etrafında örgülenmiştir.

Epik Anlatımla Yazılan Metinlerin Özellikleri

 Etkileyici bir niteliği vardır.

 Destanın türünün yiğitçe havası sezilir.

 Olağanüstü özelliklere sahip kişilerin etrafında gelişen

olaylar anlatılır.

 Eylemler ön plandadır.

 Daha çok, tarihî konu ve kahramanlıklar ele alınır.

 Sürekli bir hareket söz konusudur.

 Sözcük yan ve mecaz anlamlarıyla kullanılabilir.

 Anlatımda abartıya başvurulduğu görülür.

 Destan, hikâye, roman, şiir ve tiyatro türündeki eserlerde

destansı anlatımdan yararlanılır.

 Koçaklamalar, destanlar, millî marşlar ile kahramanlık

şiirlerinde epik anlatıma başvurulur.

Dünya edebiyatında epik anlatımdan yararlanılarak pek çok

destan ortaya çıkmıştır. "Türeyiş, Göç, Bozkurt, Oğuz Kağan,

Alper Tunga, Şu, Ergenekon, Manas. Satuk Buğra Han.

Cengiz Han, Ediğe" Türklerin doğal destanlarından

bazılarıdır.

"Nibelungen Alman, "Odysseia' Yunan, "Cid' İspanyol,

Chanson de Roland" Fransız, Gılgamış" Sümer, "Kalevala"

Fin, 'Ramayana. Mahabarata" Hint," "İgor" Rus, "Şinto"

Japon, Şehname İran destanları arasında yer alır.

Dünya edebiyatında doğal destanlar yanında yapma

destanların da kaleme alındığı görülür: "Kaybolmuş Cennet"

Milton, "Kurtanlmış Kudüs Tasso, Aennesis" Vırgilius

tarafından yazılmıştır.

Türk Edebiyatında ise Mehmet Akif Ersoy'un Çanakkale

Destanı Kayıkçı Kul Mustafa'nın "Genç Osman Destanı"

Fazıl Hüsnü Dağlarca'nın "Üç Şehitler Destanı' yapma

destanlar arasında yer alır.

5. EMREDİCİ ANLATIM – FİİL (EYLEM)

5.1. Emredici Anlatım

Kesinlik, vazgeçilmezlik, emir ve yasaklamalar içeren

cümlelerde emredici anlatım söz konusudur. "Zincir

takmadan yola çıkmayınız!", "İnşaata beresiz girilmez!”

cümleleri emir ve yasaklar içermesi nedeniyle emredici

anlatıma örnektir.

Emredici anlatımın söz konusu olduğu cümleler, bir işin nasıl

yapılması gerektiğine ilişkin talimatlar içerir. "Emniyet kemeri

takmadan yola çıkmayınız!" cümlesinde yolcuları emredici bir

anlatımla yönlendirme söz konusudur. "Sen zor durumda

olanlara yardım et ki başkaları da sana zor gününde yardım

etsin, sözü bir deneyimi emredici bir dille ifade etmektedir.

Karşılıklı konuşmalarda da emredici anlatımdan yararlanılır.

Bir babanın çocuğuna, “Bugün mutlaka dükkâna uğra!”

sözünde emredici anlatıma başvurulmuştur.

Örneklerde de görüldüğü gibi emredici anlatımda dil, alıcıyı

harekete geçirme işleviyle kullanılır.

"Veysel der kafanı nafile yorma

Dünya fani değil çöküp oturma

Adım at ileri avara durma

Yoldaş ol refaha kavuşanlara"

Bu dörtlükte şair, okurlarla dinleyicilere öğüt vermektedir.

Bunu yaparken de "kafanı yorma, çöküp oturma, adım at,

avara durma, yoldaş ol" gibi emredici ifadelerden

yararlanmıştır.

Bu dörtlüğün ilk iki dizesinde şair, boş oturmanın doğru

olmadığını belirtmiş, dünyanın geçici olduğunu ileri sürüp bir

kenara çekilmenin yanlış bir tutum olacağını vurgulamıştır.

Üçüncü ve dördüncü dizelerde ise şair, insanların hep ileri

doğru adım atması gerektiğini, kalkınmanın yolunun

çalışmaktan geçtiğini söylemiştir. Bunun yanında şair okurları

refaha, mutluluğa ve zenginliğe ulaşan insanların izinden

gitmeleri gerektiğini öğütlemiştir.

Dörtlükteki dizelerde de görüldüğü gibi emredici anlatımların

öğretici, öğütleyici ve açıklayıcı yönlerinin olması nedeniyle

bu tür cümlelerde fiil cümlelerine yer verildiği, emir kipiyle

çekimlenen fiillerden sık sık yararlanılır.

Emredici Metinlerin Özellikleri

 Öğretici, açıklayıcı ve öğüt verici yönleri ağır basar.

 Trafik kuralları ile kimi eşyaların ve ilaçların kullanma

kılavuzları, yemek tarifleri emredici anlatıma örnek

olarak verilebilir.

 Sosyal yaşamın düzenlenmesinde yararlanılır.

 Dil, alıcıyı harekete geçirme işleviyle kullanılır.

5.2. FİİL (EYLEM)

İsimler varlıkları, kavramları karşılayan sözcüklerdir. Fiiller

ise hareketleri, oluşları, durumları karşılar. Fiiller genel olarak

mastar hâlinde ifade edilir. Mastar hâlinde bir hareketin adı

olurlar: "yürümek, olmak, düşünmek vs."

5.2.1. Fiil Çekimi

Fiillerin kip ve şahıs bildirecek biçimde düzenlenmesine fiil

çekimi denir. Fiil çekiminde kip mutlaka bulunur, ancak şahıs

bazen bulunmayabilir. Fiil çekiminin daha iyi anlaşılabilmesi

için kip ve kişi kavramları üzerinde durmak gerekir.

5.2.2. Fiillerde Kip

Eylemlerin bir hareketi, oluşu, durumu ortaya koyuşu farklı

şekillerde olur. Bazen bunlar bir başkasına haber verme

şeklinde aktarılır, bazen bir koşula bağlanır, bazen istenen

bir durum anlatılır. Buna fiilin kipi denir.

Türkçede kipler iki grupta incelenir. Bunlar haber kipleri ve

dilek kipleridir.

5.2.2.1. Haber (Bildirme) Kipleri

Çekiminde kesin bir zaman ifadesi olan fiiller haber kipindedir.

Haber kiplerinin beş çekimi vardır. Bunları çekimleriyle

birlikte gösterelim.

5.2.2.1.1. Bilinen Geçmiş Zaman

Eylemin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösteren kiptir.

Bu kip "-dı, -di, -du, - dü; -tı, -ti,-tu, -tü.." eki ile yapılır. Türkçede

üçü tekil, üçü çoğul olmak üzere altı kişi vardır. Bu

kişilere göre örnek bir çekim yapalım.

Kal-dı-m

Kal-dı-n

Kal-dı

Kal-dı-k

Kal-dı-nız

Kal-dı-lar

Görüldüğü gibi fiiller altı kişiye göre çekimlenir.

5.2.2.1.2. Öğrenilen Geçmiş Zaman

Bildirilen işin yapıldığını, başkasından duyma şeklinde anlatan

kiptir.

Bu çekimin eki "-mış, - miş, -muş, -müş"tür.

Dal - mış - ım

Dal - mış - sın

Dal - mış

Dal - mış - ız

Dal - mış - sınız

Dal - mış – lar

5.2.2.1.3. Şimdiki Zaman

Eylemin söylendiği anla yapıldığı anın bir olduğunu gösterir.

Bu çekimin eki "-yor"dur.

Alış - (ı)yor - um

Alış - (ı)yor - sun

Alış - (ı)yor

Alış - (ı)yor - uz

Alış - (ı)yor - sunuz

Alış - (ı)yor - lar

Parantez içinde gösterilen yardımcı ses, ünlüyle biten fiillerde

görülmez: "uyu - yor"

Fiile şimdiki zaman anlamı veren bir diğer ek de "-makta, -

mekte" dir. Mastar ekiyle "-de" hal ekinin kaynaşmasından

oluşan bu ek günümüzde tamamen şimdiki zaman anlamı

veriyor.

Ver - mekte - y - im

Ver - mekte - sin

Ver - mekte

Ver - mekte - y - iz

Ver - mekte - siniz

Ver - mekte – ler

5.2.2.1.4. Gelecek Zaman

Eylemin, söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eden

kiptir.

Bu çekimin eki "-acak, -ecek"tir.

Bul - acak - ım (bulacağım)

Bul - acak - sın

Bul - acak

Bul - acak - ız (bulacağız)

Bul - acak - sınız

Bul - acak - lar

Not : "k" sesinin "ğ"ye dönüştüğüne dikkat etmelisiniz.

5.2.2.1.5. Geniş Zaman

Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösteren kiptir.

Bu çekimin eki "-r, -ar, -er"dir.

Koş - ar - ım

Koş - ar - sın

Koş - ar

Koş - ar - ız

Koş - ar - sınız

Koş - ar – lar

5.2.2.2. Dilek (İsteme) Kipleri

Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Bu kipler bir isteği, arzuyu

vs. bildirir. Örneğin; "gitmeliyim" sözünde bu işin ne zaman

yapılacağı değil, gitmenin arzu edildiği anlatılmak isteniyor.

Dilek kiplerinin dört çekimi vardır.

5.2.2.2.1. Gereklilik Kipi

Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir.

Al - malı - y - ım

Al - malı - sın

Al - malı

Al - malı - y - ız

Al - malı - sınız

Al - malı - lar

Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal anlamı katar.

"Soruları bir saatte çözmeliyiz." cümlesine gereklilik anlamı

katan kip,

"Soruları şimdiye kadar çözmüş olmalı." cümlesine ihtimal

anlamı katmıştır.

5.2.2.2.2. Şart Kipi (Dilek-Koşul)

Bazı cümlelerde dilek, bazılarında koşul anlamı katan fiil

çekimidir.

Sor - sa - m

Sor - sa - n

Sor - sa

Sor - sa - k

Sor- sa - nız

Sor - sa - lar

Şart kipi cümleye bazı anlamlar da katar.

"Şu işler bir bitse de rahatlasak." cümlesinde istek,

"Balkona çıksa beni görecekti." cümlesinde koşul anlamı

verir.

5.2.2.2.3. İstek Kipi

Fiillere "-a, -e" eki getirilerek yapılır.

Sev - e - y - im (-eyim)

Sev - e - sin

Sev - e

Sev - e - lim

Sev - e - siniz

Sev - e - ler

Bunlardan en çok birinci tekil ve birinci çoğul şahıslar kullanılır.

"Sizinle sonra görüşelim."

"Ben de sizinle geleyim." cümlelerinde bu kipi görüyoruz.

5.2.2.2.4. Emir Kipi

Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildiren çekimdir.

Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur.

Emir kipinin çekimi kişi ekleri ile yapılır.

1. tekil kişi ......

2. tekil kişi Koş

3. tekil kişi Koş - sun

1. çoğul kişi ........

2. çoğul kişi Koş - un (koş - unuz)

3. çoğul kişi Koş - sunlar

Görüldüğü gibi emir kipinin birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarında

çekimi yoktur.

"Bu soruları hemen çöz."

"Gelin de yaptığınıza bir bakın." cümlelerinde altı çizili fiiller

emir kipiyle çekimlenmiştir.

5.2.3. Fiil Çekimlerinde Olumsuzluk

Fiillerin olumlusu olduğu gibi olumsuzu da vardır. Fiillerin

olumsuz biçimleri, kip eklerinden önce "-ma, -me" olumsuzluk

ekinin getirilmesiyle yapılır.

Ara - dı – m } ara - ma - dı - m

Bil - miş – sin } bil - me - miş - sin

Bak – acak } bak - ma - y - acak

Koş - malı - y – ım } koş - ma - malı - y - ım

Not: Fiillerin olumsuz çekiminde geniş zaman farklı özellik

gösterir. Geniş zaman çekiminde olumsuzluk eki, kaynaşmış

olarak karşımıza çıkar.

Gül - er – im gül - me - m

Gül - er – sin gül - mez - sin

Gül – er gül - mez

Gül - er – iz gül - me - y - iz

Gül - er - sin – iz gül - mez - siniz

Gül - er – ler gül - mez – ler

5.2.4. Fiil Çekimlerinde Soru

Fiil çekiminin soru şekli "mı, mi" soru eki ile yapılır.

Fiil çekiminde "mi", bazen kip ekiyle kişi eki arasında, bazen

kişi ekinden sonra gelir.

Bildin bildin mi?

Bilmişiz bilmiş miyiz?

Biliyorsun biliyor musun?

Bilmeliyim bilmeli miyim?

Bilsek bilsek mi?

Bileyim bileyim mi?

5.2.5. Fiillerde Anlam (Zaman) Kayması

Fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri her zaman

kendi anlamlarında kullanılmaz. Bu ekler birbirlerinin yerlerine

de geçebilir. Bu durum sadece kip ekleriyle değil, cümlenin

anlamıyla da ilgilidir.

Cümlede yüklemin çekimlendiği kip veya zamanla işin yapıldığı

kip veya zamanın farklı olmasına anlam kayması denir.

"Babamlar geliyor." cümlesinde şimdiki zaman eki "-yor"

kendi anlamında kullanılmıştır. Eylemlerin söylenme ve yapılma

zamanı aynıdır.

"Babamlar yarın geliyor."cümlesinde ise "-yor" eki kullanılmış,

fakat ek kendi anlamında değildir. Çünkü eylem "şu an"

yapılmıyor, "sonra" yapılacak. O hâlde bu cümlede şimdiki

zaman, gelecek zamanın yerine kullanılmıştır.

"Pazar günleri balık tutmaya gidiyor." cümlesinde fiil şimdiki

zamanla çekimlenmiş; ama yüklemin bildirdiği eylem her

pazar yapılıyor yani tekrar ediyor. Öyleyse şimdiki zaman

geniş zamanın yerine kullanılmıştır.

"O, henüz çok küçük yaşta annesini kaybediyor." cümlesinde

fiil şimdiki zamanla çekimlenmiş, iş geçmiş zamanda olmuş.

"Bu soruları daha sonra çözeriz." cümlesinde fiil geniş zamanda

çekimlenmiş, iş gelecek zamanda yapılacak.

"Keloğlan'ın yolu bir gün bir kasabaya düşer." cümlesinde

geniş zaman, geçmiş zaman yerine kullanılmış.

Bazı cümlelerde ise haber kipleri dilek kiplerinin yerine kullanılır.

"Bu cami de Selçuklulardan kalma bir eser olacak."

cümlesinde gelecek zaman, gereklilik kipi (olmalı) anlamında

kullanılmıştır.

5.2.6. Ek Fiil (Ek Eylem)

Mastar olarak bir anlamı olmayan, isim ve isim soylu sözcüklere

gelerek onları cümlede yüklem olarak kullandıran ve

çekimlenmiş fiillere gelerek bileşik çekimli fiiller oluşturan

"imek" fiiline ek fiil denir. Ek fiilin iki görevi vardır:

İsim soylu sözcükleri yüklem yapmak.

Ek fiil, isim soylu sözcükleri yüklem yaparken dört kip ekinden

yararlanır. Bu kip ekleri şunlardır:

5.2.6.1. Bilinen geçmiş zaman (idi)

İsimlere (-idi) eki getirilerek yüklem yapılır. Özneyi oluş üzerinde

gördüğünü anlatır.

Çalışkandım (çalışkan - i di - m)

Çalışkandın

Çalışkandı

Çalışkandık

Çalışkandınız

Çalışkandılar

"Metin çalışkandı." cümlesinde "çalışkan" sözcüğü ek fiilin

görülen geçmiş zamanı ile yüklem olmuştur.

5.2.6.2. Öğrenilen geçmiş zaman (imiş)

Öznenin başkasından duyulan bir oluş içinde bulunduğunu

gösterir.

Çalışkanmışım (çalışkan - i miş - ler)

Çalışkanmışsın

Çalışkanmış

Çalışkanmışız

Çalışkanmışsınız

Çalışkanmışlar

Bu da zamire, edata vs. eklenebilir.

"Metin çalışkanmış." cümlesinde "çalışkan" sözcüğü ek fiilin

öğrenilen geçmiş zamanı ile yüklem olmuştur.

5.2.6.3. Şart kipi (ise)

İsimlere getirilen (-ise) eki cümleye koşul anlamı katar.

Çalışkansam (çalışkan - ise- m)

Çalışkansan

Çalışkansa

Çalışkansak

Çalışkansanız

Çalışkansalar

"Metin ya çok çalışkansa." cümlesinde "çalışkan" sözcüğü ek

fiilin şart kipi ile yüklem olmuştur.

5.2.6.4. Geniş zaman

Bu zaman çekiminde ek fiil diğer çekimlerinde olduğu kadar

belirgin değildir. Diğerleri, eklendiği sözcükten "idi", "imiş",

"ise" diye ayrılabildiği hâlde, geniş zamanda ayrılmaz.

Çalışkan - ım

Çalışkan - sın

Çalışkan - dır

Çalışkan - ız

Çalışkan - sınız

Çalışkan - dırlar

"Metin daha çalışkandır." cümlesinde "çalışkan" sözcüğü ek

fiilin geniş zamanı ile yüklem olmuştur.

5.2.7. Ek Fiilin Olumsuzu

Ek fiille çekimlenmiş sözcüklerin olumsuzu "değil" sözcüğü

ile yapılır.

Çalışkandım çalışkan değildim.

Çalışkanmış çalışkan değilmiş.

Çalışkansa çalışkan değilse.

Çalışkanım çalışkan değilim.

Yukarıdaki örneklerde ek fiilin olumsuz çekimi görülmektedir.

Diğer fiillerin "-ma, -me" ile ek fiilin "değil" ile olumsuz yapılması,

ek fiilin bulunmasını oldukça kolaylaştırır.

"Kısa sürede eve vardı."

"Sınıfta on kişi vardı." cümlelerinde altı çizili sözcüklerden

hangisinin ek fiil aldığını bulmak için cümleleri olumsuz yaparız.

Birinci cümlenin yüklemi,

"Kısa sürede eve varmadı." şeklinde olumsuz yapılabilir.

İkinci cümlenin yüklemi, "Sınıfta on kişi varmadı." şeklinde

söylenemeyeceğine göre, ikinci cümle ek fiil almıştır.

5.2.8. Ek fiilin Soru Şekli

Bu fiilin soru şekli de diğer fiillerde olduğu gibi "mi" ile yapılır.

"mi" sözü isimle ek fiil arasına girerek kullanılır.

Çalışkanım çalışkan mıyım?

Çalışkanmış çalışkan mıymış?

Çalışkandım çalışkan mıydım?

Ek fiilin ikinci görevi birleşik zamanlı fiillerin oluşmasını

sağlamaktır.

5.2.9. Birleşik Zamanlı Fiiller

Basit zamanlı fiil, fiilin tek bir zaman veya kip bildirecek şekilde

çekimlenmesiydi. Bileşik zamanlı fiil ise, fiilin birden çok

kip ve zaman bildirecek biçimde çekimlenmesiyle oluşur.

Basit çekimli fiillere ek fiilin getirilmesiyle yapılır. Birleşik

zamanlı fiiller üç grupta incelenir.

5.2.9.1. Hikâye Birleşik Zaman

Fiilin basit çekiminden sonra ek fiilin "idi" şekli getirilerek

yapılır.

gel - miş - idi - m } gelmiştim örneğinde, fiilin çekimini adlandırırken

"gelmek fiilinin öğrenilen geçmiş zamanının hikâyesi"

deriz.

Biliyorduk (bilmek fiilinin şimdiki zamanının hikâyesi)

Bildiydik

Bilmiştik

Bilirdik

Bildiydik

Bilmeliydik (bilmek fiilinin gereklilik kipinin hikâyesi)

Bilseydik

Bileydik

5.2.9.2. Rivayet Birleşik Zaman

Fiilin basit çekiminden sonra ek fiilin "imiş" şekli getirilerek

yapılır.

gel - ecek - imiş - m gelecekmişim

Biliyormuşum (bilmek fiilinin şimdiki zamanının rivayeti)

Bilecekmişim

Bilmişmişim

Bilirmişim

Bilmeliymişim (bilmek fiilinin gereklilik kipinin rivayeti)

Bilseymişim

Bileymişim

5.2.9.3. Şart Bileşik Çekim

Fiilin çekiminden sonra ek fiilin "ise" şekli getirilerek yapılır.

Bil - ecek - ise } bilecekse

Biliyorsanız (bilmek fiilinin şimdiki zamanının şartı)

Bildiyse

Bilmişse

Bildiyse

Bilirse

Bilmeliyse (bilmek fiilinin gereklilik kipinin rivayeti)

5.3. Fiilimsiler

Fiillerden türemiş olmakla birlikte bir fiil gibi çekimlenemeyen

olumlu, olumsuz şekilleri yapılabilen ve cümlede isim, sıfat,

zarf gibi görevlerde kullanılan sözcüklerdir. Fiilimsiler üç

grupta incelenir.

5.3.1. İsim – Fiil

Fiillere "-mak, -mek" , "-ma, -me", "-ış, -iş, -uş, -üş" eklerinin

getirilmesiyle yapılır.

"Kitap okumayı severim."

"Soru çözmek zevkli bir uğraş."

"Onun şiir okuyuşunu görmeliydiniz." cümlelerindeki altı çizili

sözcükler isim - fiildir.

Bazı sözcükler aslında isim-fiil ekleriyle türediği hâlde, zamanla

isimleşmiş, yani fiilimsi özelliğini kaybetmiş olabilir.

"Biraz daha yemek alabilir miyim?"

"Bu kazmayı içeri götür."

"Derste yağış türlerini inceledik."

cümlelerinde altı çizili sözcükler isim-fiil değildir. Artık bir

kalıcı isim oluşturmuştur.

5.3.2. Sıfat – Fiil

Fiillere "-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş" eklerinin getirilmesiyle

yapılır. Sıfat fiiller çoğunlukla sıfat görevinde kullanılır.

"Görünen köy kılavuz istemez."

"Öpülesi elleri vardı analarımızın."

"Bu şehirde anlaşılmaz olaylar oluyor."

"Görür gözüm görmez oldu."

"Size biraz bilinmedik fıkralar anlatayım."

"Çözülecek soruları da yanında getir."

"Kızarmış ekmekler ne güzel kokuyor." cümlelerinde altı çizili

sözcükler sıfat-fiildir.

Kimi zaman sıfat-fiiller çekimli fiillerle karışabilir.

"Gideceğim bu şehirden artık."

"Gideceğim herkes tarafından biliniyor."

cümlelerinde altı çizili sözcüklerin yazılışları aynıdır. Ancak

birincisinde,

"Ben gideceğim" ifadesi olduğundan çekimli fiildir. İkincisi ise

"Benim gideceğim" anlamında olduğundan, yani fiilin sonunda

iyelik eki kullanıldığından fiil, sıfat-fiildir.

5.3.3. Bağ - Fiil (Zarf - Fiil)

Fiillere, bağ-fiil eki dediğimiz eklerin getirilmesiyle yapılır.

Bağ - fiiller cümlede genellikle zarf olarak kullanılır.

"Çalışınca elbette başarılı olursun."

"Gittikçe artıyor yalnızlığımız."

"Okumadan nasıl karar verebilirim?"

"Eve gidip gelecekti."

"Kitap okurken sanki kendinden geçerdi."

"İçeri girer girmez konuşmaya başladı."

"Gözlerimin içine bakarak konuşuyordu."

"Bu şehre geleli tam altı yıl olmuştu."

"Kardeşim yanımıza koşa koşa gelmişti."

cümlelerinde altı çizili sözcükler bağ - fiildir. Görüldüğü gibi

yüklemin durumunu ya da zamanını bildirerek onun zarfı

olmuşlardır.

5.4. Fiilde Çatı

Çekimli bir fiilden oluşan yüklemin nesne ve özneye göre

gösterdiği durumlara çatı denir. Bundan hareketle, yüklemin

isim soylu sözcüklerden oluştuğu cümlelerde çatının aranmayacağını

söyleyebiliriz.

Çatı; yüklemin nesne ve özneyle ilgisi olduğundan, sorularda

karşımıza çoğu kez, nesne-yüklem ve özne-yüklem ilişkisi

olarak çıkar.

5.4.1. Nesne - Yüklem İlişkisi

Fiiller nesne alıp almamalarına göre değişik şekillerde adlandırılır.

Bunları dört grupta inceleyebiliriz.

5.4.1.1. Geçişli Fiil

Nesne alabilen fiillerdir. Bir fiilin nesne alıp almadığının nasıl

anlaşılacağını cümle ögelerinde "nesne" konusunda işlemiştik.

Buna göre, fiil nesne alıyorsa geçişli olacaktır. Örneğin;

"Öğretmen konuyu çok güzel anlattı."

cümlesinde "anlattı" yüklemdir; "öğretmen" öznedir. Nesneyi

bulmak için "Öğretmen neyi anlattı?" diye soruyoruz. "Konuyu"

cevabı geliyor. Öyleyse yüklem nesne almıştır; "anlatmak"

fiili geçişli bir fiildir.

Fiilin geçişli olması için cümlede mutlaka nesnesinin bulunması

gerekmez. Bazen fiil geçişli olduğu hâlde cümlede

nesne kullanılmamış da olabilir. Örneğin;

"Durakta tam iki saat beklemiş."

cümlesinde "bekledim" yüklemine "Neyi beklemiş?" diye

sorduğumuzda cümlede herhangi bir ögenin cevap vermediğini

görüyoruz. Ancak biz cümleye "onu" gibi bir nesne ilâve

edebiliriz. Öyleyse bu cümlenin yüklemi geçişlidir, ancak

cümlede nesne yoktur.

Böyle cümlelerde bir tür "gizli nesne" nin varlığı söz konusudur.

Bu durumun görüldüğü cümleleri daima "onu" sözüyle

kontrol edin, çünkü bu söz yalnızca nesne olabilir.

5.4.1.2. Geçişsiz Fiil

Nesne almayan fiillerdir. Bu fiillerin yüklem olduğu cümlelere

dışarıdan da herhangi bir nesne getirilemez.

Örneğin;

"Küçük çocuk bütün gün uyudu."

cümlesinin yüklemine "Neyi uyudu, kimi uyudu?" diye sorduğumuzda

mantıklı bir soru olmadığını görüyoruz. Çünkü bu

fiil nesne almaz; yani geçişsizdir.

5.4.1.3. Oldurgan Fiil

Fiiller değişik eklerle çatı özelliğini değiştirebilir. Bu durumda

"oldurganlık, ettirgenlik" durumu ortaya çıkar.

Filin bazı ekleri alarak geçişsiz durumdan geçişli duruma

gelmesine "oldurganlık" diyoruz.

"Yemek pişti."

cümlesinde "yemek" özne, "pişti" ise yüklemdir. Nesne almadığı

için "pişti" eylemi geçişsizdir.

"Yemeği pişirdi."

cümlesinde "o" gizli özne, "yemeği" nesne, "pişirdi" ise yüklemdir.

Bu cümlede "pişmek" eylemi, "-ir" ekini alarak "pişirmek"

şekline gelmiş ve geçişli olmuş. İşte bu örnekte olduğu

gibi fiillerin "-r,-t,-dır, -tır" eklerini alarak geçişsiz durumdayken

geçişli olmalarına oldurganlık denir.

5.4.1.4. Ettirgen Fiil

Bu tür fiillerde işi özne bir başkasına yaptırır. Ayrıca geçişli

bir fiilin tekrar geçişli hâle gelmesi söz konusudur.

"Köpeği üzerimize saldırttı."

cümlesinde "saldırma" işini yapan "köpektir", özne ona işi

yapmasını söylemiştir. Ayrıca geçişli olan "sal" fiili "-dır ve -t"

eklerini alarak tekrar tekrar geçişli yapılmış, geçişlilik derecesi

artırılmıştır.

"Odayı güzelce temizletti."

"Babam kendisine koltuk yaptırdı."

"Bütün ışıkları kapattırdı."

cümlelerinde altı çizili filer "-t,tır,-dır" eklerinden birini alarak

geçişlilik derecesini artırmış ve ettirgen fiil olmuştur.

Ettirgenlik daha çok öznenin durumuyla ilgilidir.

5.4.2. Özne - Yüklem İlişkisi

Öznenin yüklemle ilişkisi dört grupta incelenir.

5.4.2.1. Etken Fiil

Yüklem durumundaki fiilin bildirdiği işi, öznenin kendisi yapıyorsa

fiil etkendir. Örneğin;

"Elbiselerini dolaba güzelce yerleştirdi."

cümlesine "Yerleştiren kim?" diye sorduğumuzda "o" cevabı

geliyor. Yani özne, yüklemin bildirdiği işi kendisi yapmıştır.

Öyleyse fiil etkendir.

"Sokaklar bir bir sessizleşti."

"Camı çocuklar kırmış."

"Türkiye geleceğe emin adımlarla yürüyor."

"Gençlik çok iyi yetişmeli."

"Ülkemizi çok seviyoruz."

"Annem bize börek yaptı."

"Ayva çiçek açtı."

cümlelerinin yüklemleri de etken fiildir. Çünkü bu cümlelerin

hepsinde işi yapan, gizli veya açık bir özne vardır.

5.4.2.2. Edilgen Fiil

Fiilin bildirdiği işi özne değil de başkası yapıyorsa, özne bu

işten etkileniyorsa, fiil edilgendir. Bu fiiller, etken fiillere "-l-"

ve "-n-" eklerinin geti-rilmesiyle yapılır. Etken fiilin nesnesi

olan öge, fiil edilgen yapıldığında özne durumuna geçer ve

bu öznelere "sözde özne" adı verilir.

Örneğin etken fiilde örnek verdiğimiz cümleyi edilgen yapalım;

"Elbiseler dolaba güzelce yerleştirildi."

cümlesini incelersek; "yerleştirildi" yüklemdir. "Yerleştirilen

ne?" diye sorduğumuzda "elbiseler" öznesi cevap veriyor. "İşi

yapan kim?" diye sorduğumuzda, "başkası" cevabı gelir.

Yani işi yapan özne değil, başkasıdır. Çünkü dolaba kendi

kendisine yerleşmez. Öyleyse fiil edilgendir, öznesi de sözde

öznedir.

"Sokaklar temizlendi."

"Öğrenciler tiyatroya götürüldü."

"Seçim sonuçları açıklandı."

"Futbol maçı ertelendi."

"Alt yapı çalışmaları kısa sürede bitirildi."

cümlelerinde filler "-l veya -n" eklerinden birini alarak türemiş

ve edilgen olarak kullanılmıştır.

5.4.2.3. Dönüşlü Fiil

Fiilin bildirdiği işi özne kendi üzerinde yapıyorsa, yani özne

hem işi yapan, hem de yaptığı işten etkilenense, bu anlamı

veren fiil dönüşlüdür. Dönüşlü fiiller de etken fiillere "-l-" ve "-

n-" ekleri getirilerek yapılır.

"Her sabah ılık suyla yıkanır."

cümlesinde "yıkama" işini öznenin kendi üzerinde yaptığı

bellidir. Dolayısıyla fiil dönüşlüdür.

"Aynanın karşısında saatlerce taranmış."

"Yazılıdan zayıf alınca üzüldü."

"Toplantıdaki sözümden alındın mı?"

"Okulu bitirince hayata atıldım."

cümlelerindeki altı çizili filler "-l veya -n "ekerini alarak dönüşlü

fiil olarak kullanılmıştır.

5.4.2.4. İşteş Fiil

En az iki özne tarafından yapılabilen fiillerdir. Bu fiiller, fiillere

"-ş-" eki getirilerek türetilir. Bazı fiiller ise kök olarak "-ş-" ile

bitmiştir ve işteş özellik gösterir. İşteş fiiller işin yapılışına

göre iki grupta incelenir.

Karşılıklı yapılma bildirir: Yüklem durumundaki fiilin anlamında

öznelerin işi birbirlerine karşı yaptıkları görülür.

"İki yıldır yazışıyoruz."

cümlesine baktığımızda "yazışmak" eyleminin kişilerin karşılıklı

yaptıkları bir iş olduğunu görürüz. İki kişi birbirine yazmaktadır.

"Ülkeler sonunda anlaştı."

"Gereksiz yere şoförle tartışmış."

"Rehber öğretmenimle görüşeceğim."

cümlelerindeki altı çizili yüklemler karşılıklı yapılan işteş

fiillerdir.

Birlikte yapılma bildirir: Bunlarda özneler işi birbirlerine

karşı değil hep birlikte yaparlar. Yani karşıdan bir hareketin

olduğu görülmez.

"Kuşlar yem kabının başına üşüştü."

cümlesinde "üşüşme" işini kuşlar hep birlikte yapmışlardır.

"Kelebekler özgürce uçuşuyor."

"Analar şehitlere ağlaşıyor."

"Çocuklar kırlarda koşuşuyor.

cümlelerindeki yüklemler birlikte yapılma bildiren işteş fiillerdir.

"Çocuklar servise son anda yetiştiler."

cümlesinde de yüklem birlikte yapılma bildirir, ancak biz buna

işteş diyemeyiz. Çünkü işteş fiiller, tek özne tarafından gerçekleştirilemez.

"Bir çocuk servise son anda yetişti." cümlesinde

olduğu gibi bir özne tek başına yüklemdeki işi yapabiliyorsa

orada işteşlik yoktur.

6. ÖĞRETİCİ ANLATIM – ZARF (BELİRTEÇ)

6.1. Öğretici Anlatım

Öğretici anlatımla oluşturulan metinler, açıklama, aydınlatma,

bilgi verme amaçlarıyla yazılır. Bu metinlerde söz

sanatlarına, dilin bünyesine mal olmamış yan anlam ifade

eden kelime ve kelime gruplarına yer verilmez. Öğretici

metnin anlaşılması ve yorumlanması için okuyucunun verilen

bilgiyi kavrayabilecek birikime sahip olması gerekir.

Öğretici anlatımın kullanıldığı metinlerde anlatım nesnel

özellik taşır, açıklık ve kesinlik önemlidir. Alanında gerekli

bilgi birikimine sahip kimseler tarafından hemen anlaşılacak

şekilde metinler oluşturulur. Yazar, konuyu duygularını işe

karıştırmadan açıklamaya çalışır. Grafik, plan, çizelge, tablo

vb. dil dışı öğeler ve konu ile ilgili terimlerin kullanılması da

söz konusudur.

Türk Edebiyatında "Taziyetname"

Türk edebiyatında ölüm temasının işlendiği belli başlı edebî

türler; "sagu", "ağıt" ve "mersiye"dir. Bununla beraber ölümle

ilgili olduğu hâlde üzerinde pek fazla durulmayan bir tür daha

vardır ki o da "taziyetnâme'dir. Taziyetnâme bir mektup

türüdür; vefat eden birinin yakınına, akrabasına başsağlığı

dilemek amacıyla yazılır. Muhtevalarına bakıldığında bir çeşit

mensur mersiye niteliğindedir.

(Dr. Ömer Çakır)

Bir makaleden alınan bu metinde yazar, edebiyatımızda

"taziyename" diye bir tür olduğunu söylüyor ve bu türün

özellikleri ile ilgili bilgiler veriyor. Bu bilgiler ansiklopedik

bilgiler olarak değerlendirilir. Metine yazarın kendi bakış açısı

hâkim değildir. Metinde yazar, "Taziyenameler'le ilgili

yalnızca kanıtlanabilir yani nesnel bilgiler vermektedir.

Metinde dil, göndergesel işlevde kullanılmıştır.

Amacı bilgi vermek olan edebiyat türleri öğretici, didaktik

sözcükleriyle açıklanır. Türk edebiyatında öğretici eserlerin

ilk örneklerini Uygur metinlerinde görürüz. Daha sonra Yusuf

Has Hacip'in "Kutadgu Bilig", Edip Ahmet Yükneki'nin

"Atabetü'l-Hakayık" adlı eserleri öğretici nitelikler taşır. Orta

Asya döneminde Ahmet Yesevi'nin "Hikmetleri de öğretici

eserler arasına girer. XIII. yüzyıl Anadolu'sunda yazılmış

eserlerin hemen hepsi öğretici niteliktedir. İçlerinde en ünlü

örnek Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin "Mesnevi" adlı eseridir.

Osmanlı dönemi Türk edebiyatında Ahmediyye,

Muhammediyye gibi eserler, Kâbusname benzeri ahlak

kitapları öğretici bir amaca dayanır.

Tanzimat'tan sonra ise edebiyatın toplumu, insanları eğitmek

için bir araç olduğu kabul edilir. İlk çeviri roman olan

"Telemak" bile öğretici niteliğinden dolayı Türk okuruna

sunulur.

Öğretici Anlatımın Özellikleri

 Dil, "göndergesel" işlevde kullanılır.

 Söz sanatlarına, dilin bünyesine mal olmamış yan anlam

ifade eden kelime ve kelime gruplarına yer verilmez.

 Verilen bilgiler örneklerle ve tanımlarla pekiştirilir.

 Daha çok nesnel cümleler kullanılır.

 Açıklama, aydınlatma, bilgi verme amaçlarıyla yazılır.

 Öğretici metnin anlaşılması ve yorumlanması için

okuyucunun verilen bilgiyi kavrayabilecek birikime sahip

olması gerekir.

 Gereksiz söz tekrarı yapılmaz.

 Ses akışını bozan, söylenmesi güç sesler ve kelimeler

yoktur.

 Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür.

 Düşünce ve duygular kısa ve kesin ifadelerle dile

getirilir.

 Bu anlatım türü daha çok ansiklopedilerde ve ders

kitaplarında kullanılır.

 Tarihî metinler, felsefi metinler, bilimsel metinler ve diğer

öğretici metinlerde kullanılır.

7. AÇIKLAYICI ANLATIM

Açıklayıcı yazılarda bir sorun ortaya konur. Bu yazılar,

sorunu ortaya koyan cümle veya cümlelerle başlar. Sorunu

çözümleyen açıklamalar, örnekler, karşılaştırmalar ile devam

eder. Özetleyip veya yargı bildiren ifadelerle sonuçlanır.

Açıklayıcı anlatımla oluşturulan metinlerde, dilin göndergesel

işlevinde ve kelimelerin gerçek anlamlarında kullanılmasına

özen gösterilir. Açıklayıcı anlatımda kesin ve açık ifadenin

önemi büyüktür. Tanımlama, açıklayıcı betimleme,

sınıflandırma; örneklendirme, benzerlik ve karşıtlıklardan

yararlanılarak metinler düzenlenir. Bu metinlerde ifadenin

açık olması gerekir.

Açıklayıcı anlatımda konunun iyi kavranması ve yazının ana

düşüncesinin iyi tespit edilmesi çok önemlidir. Edinilen

bilgilerin doğru ve düzenli olarak verilmesi gerekir.

Gerektiğinde istatistik, levha, grafik, resim gibi gereçlerden;

konu ayrıntılarıyla açıklanırken örneklerden ve

karşılaştırmalardan yararlanılır. Açık, anlaşılır, sade ve

süssüz bir anlatım seçilir.

Günlük hayatımızda sık sık başvurduğumuz açıklama

öğretmek amacıyla kaleme alınan fıkra, makale, deneme,

sohbet, eleştiri vb edebî yazılarda kullanılan bir anlatım

türüdür. Herhangi bir konuyu geliştirmek ve anlaşılır hâle

getirmek istiyorsak mutlaka açıklama yapmak gerekir.

Açıklama sonucunda "niçin" ve "nasıl" sorularına cevap

bulunarak üzerinde durulan konu aydınlığa kavuşturulur.

Açıklama anlaşılır ve inandırıcı bir ifadeyle anlatılmalıdır. Bir

eserde okuyucuya yararlı olan bir şeyler yoksa okur ondan

uzaklaşır. Bu noktadan hareket edersek yararlılık bir esere

estetik yani sanatsal bir değer katar. Güzellik, sanat

eserlerinin içeriği ile ilgilidir. Okur, bir eserden okudukları ile

hayata bakar, bu bakışını genişletir. Bu sayede ondan yarar

sağlar.

Bu parçada yazar, sanat eserlerinde yararlılık konusu

hakkındaki düşüncelerini açıklıyor. Sözlerini "yapıtlara

sanatsal nitelik kazandıran şeyin faydacılık olduğu"

düşüncesinde birleştiriyor. Bu düşünceyi en net şekilde

"yararlılık bir esere estetik yani sanatsal bir değer katar."

sözleriyle ortaya koyuyor. Sanatta yararlılığın ise içerikle ilgili

olduğunu söylüyor.

Bu parçada yazar dili, göndergesel işlevde kullanmıştır.

Metne yazarın bakış açısı yansımıştır. Yazar, metinde bir

konuda bilgi vermenin yanında, bir ana düşünce etrafında

cümlelerini sıralamıştır. Cümleleri kurallıdır. Anlaşılır bir dil

kullanmıştır.

Açıklayıcı Anlatımın Özellikleri

 Dil, "göndergesel işlev"de kullanılır.

 Söz sanatlarına, sözcüklerin mecaz ve yan anlamlarına

yer verilmez.

 Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür.

 Yazarın bakış açısı metne yansır.

 Daha çok, fıkra, makale, deneme, sohbet, eleştiri vb.

edebî yazılarda kullanılır.

8. TARTIŞMACI ANLATIM

Tartışmacı anlatımda düşünce ve kanıları değiştirmek söz

konusudur. Anlatıcı öne sürülen düşünce, duygu ve kanılara

katılmıyorsa onları inceler, değiştirmek ister. Karşı çıkış,

değiştirmek isteyiş, değiştirmek istediklerinin yerine ileri

süreceği görüşler yeni bir anlatım biçimini gerektirir.

Tartışmacı anlatım biçiminde düşünceyi geliştirirken ilişki

kurma, karşılaştırma, kanıtlama ve tanık gösterme gibi

yöntemlerden birine ya da birkaçına başvurulur. Metinlerde

birbirine karşıt iki düşünce ele alınabileceği gibi bir

düşüncenin iki yönü de ele alınıp işlenebilir. Bir düşüncenin

doğrulanması, savunulması ya da bir düşünceye karşı

çıkılması amaçlanan metinlerde iki görüş vardır. Bunlar tez

ve antitez olarak tanımlanır. Tez, karşı çıkılan görüştür.

Antitez ise yazarın bu düşünceye karşı ortaya koyduğu

görüştür. Yazar iki görüşü birbirine bağlamak için. "ama,

fakat, lakin, ancak, yalnız, oysa" gibi karşıtlık bağlaçlarından

faydalanır. Metin savunma amaçlıysa önce savunulan görüş

ortaya konur. O hâlde, çünkü, öyleyse gibi destekleme,

açıklama bağlaçları kullanılır.

Tiyatro mu, yoksa orta oyunu mu üstün? Bence tiyatro orta

oyunundan üstün bir sanattır. Orta oyununda sadece güldürü

vardır. Amaç seyirciyi sadece güldürmektir. Bu da söz

oyunları ile yer yer kaba sözlerle gerçekleştirilir. Seyirci

kulağa hoş gelen sözlerle sadece güler, eğlenir. Tiyatro öyle

değildir. Çünkü tiyatro çok boyutlu bir sanattır. O kimi zaman

güldürür, kimi zaman ağlatır. Güldürürken de ağlatırken de

seyirciyi eğitir, ona bir şeyler verir. Çünkü amacı insana bir

şeyler katmaktır. Bu da onun orta oyunundan üstün olduğunu

göstermektedir.

Bu parçada yazar, tiyatronun ortaoyunundan daha üstün

olduğunu anlatırken tartışmacı anlatımdan yararlanmıştır.

Yazar, önce kendi görüşünü vermiş, daha sonra da bu

görüşü kanıtlayıp düşüncelerini sıralamıştır.

Tartışmacı Anlatımın Özellikleri

 Dil, "göndergesel" işlevde kullanılır.

 Düşünce ve duygular kısa ve kesin ifadelerle dile

getirilir.

 Tartışmacı anlatımda okurla sohbet ediyormuş gibi bir dil

kullanılır. Yazar düşüncelerini soru cevaplarla ortaya

koymaya çalışır.

 Açıklayıcı anlatımda bir düşünce verilir. Tartışmacı

anlatımda ise düşünceye okurun inandırılmasına

çalışılır.

 Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür.

 Gereksiz ifadelere yer verilmez.

 Karmaşık ve anlaşılması güç cümleler kullanılmaz.

 Ses akışını bozan, söylenmesi güç sesler ve kelimeler

yoktur.

 Savunulan ve karşı çıkılan görüşlere yer verilir.

 İki farklı bakış açısının olduğu konular bu türde

işlenmeye daha elverişlidir.

 Fıkra, deneme, makale, röportaj gibi öğretici metinlerde

kullanılır.

 Yeteneğe, bilgi ve deneyime göre yöntem belirlenir.

 Eleştirici bir bakış açısı kullanılır.

9. KANITLAYICI ANLATIM

9.1. Kanıtlayıcı Anlatım

Ortaya atılan herhangi bir konu, düşünce, görüş veya

yargının okuyucu veya dinleyiciye kanıtlama (ispatlama) yolu

ile anlatılması için uygulanan bir anlatım türüdür. Genellikle

makale, eleştiri, röportaj gibi yazılı; konferans, açık oturum,

münazara gibi sözlü anlatımlarda kullanılır. Bu tür anlatımda,

önce ortaya atılmış ve kanıtlanması gereken bir konu

bulunmalıdır. Bu konu bütün yönleriyle tanıtılır ve sonra

konunun kanıtlanmasına geçilir. Bu safhada elde bulunan

her türlü belge, başkalarının konu ile ilgili görüşleri, eğer

yapıldıysa deney ve gözlem sonuçları birer kanıt olarak

ortaya sürülür. Kısaca kanıtlayıcı anlatım inandırma,

aydınlatma, bir başkasına kendi görüşünü kabul ettirmenin

bir toplamıdır.

Konuşan ve yazan kişi, konuyu, sınırlandırarak ve bakış

açısını belirleyerek ortaya koyar. Kanıtlayıcı metinlerde

kavramların tanımlanması ve açıklanması önemlidir.

Okuyucuyu veya dinleyiciyi ikna etmek, düşündürmek ve

yazıda üzerinde durulmak istenen konudan uzaklaşmamak

için bazı kelime, kelime öbeği veya cümleler aralıklarla tekrar

edilir. Konuşmacı ve yazar, üzerinde durduğu konuyu

aydınlatmak ve düşüncelerini kabul ettirmek için örneklere

başvurur; konuyu aydınlatmak maksadıyla farklı kişilerin

düşüncelerine müracaat eder.

Öteden beri tartışılagelmiştir şiirin başka bir dile çevrilip

çevrilmeyeceği. Kendine özgü bir yapısı olduğundan zordur

şiir çevirmek. Anlamlamanın okur merkezli olması, bir dildeki

ses ve biçemin diğer dilde yakalanmasının çok zor olması,

dillerin sözcüklerinin her zaman birbirini karşılayamıyor

olması şiir çevirisini zorlaştıran etkenlerdir. Jean Cocteau,

"Şiir öyle ayrı bir dildir ki başka hiçbir dile çevrilemez hatta

yazılmış göründüğü dile bile." sözüyle bu gerçeği ortaya

koyuyor.

Bu parçada yazar, "şiirin, yapısı gereği, çevirisinin zor

olduğu" düşüncesini ileri sürmüştür. Bunu inandırıcı kılmak

için de kendisiyle aynı doğrultuda düşünen Jean Cocteau

adlı sanatçının sözünden yararlanmış, yani onu tanık olarak

göstermiştir.

Yazar, kimi zaman da örneklere de başvurarak düşüncesini

inandırıcı kılar. Sanatçı, güzelliği yaratan değil, keşfeden

adamdır. Çünkü sanat zaten var olan bir niteliği, güzelliği

araştırmaktır. Sözgelişi güzel bir ağacın resmini yaparak

yahut kelimelerle tasvir ederek güzele ulaşılamaz. Ağaç

sadece bir işarettir. Güzelliğe bu işaretten hareketle ulaşmak

gerekmektedir. Duyularımızla kavradığımız güzel ağaç, biz

farkında değilizdir ama, sürekli değişme hâlindedir. Gerçek

güzellik, ağacın değişen niteliklerinde değil, değişmeyen

özündedir.

(Beşir Ayvazoğlu)

Bu parçanın ilk cümlesinde yazar, sanat konusunda bir

düşünce ileri sürmüştür. Yazar bu cümlede sanatçının yeni

bir güzellik ortaya koymadığını, yani güzelliği yaratmadığını,

aksine bir güzelliği keşfettiğini, dolayısıyla sanatın bir çeşit

"güzelliği keşfetmek" olduğunu söylüyor. Bunu da ağaç

örneğini vererek kanıtlamaya çalışıyor.

Kanıtlayıcı Anlatımın Özellikleri

 İnandırma, aydınlatma, kendi görüşünü kabul ettirme

amaçlanır.

 Kavramları tanımlama ve açıklama önemlidir.

 Okuyucu ve dinleyiciyi ikna etmek, düşündürmek ve

üzerinde durulan konudan uzaklaşmamak için bazı

kelime, kelime gruptan ve cümleler tekrar edilir.

 Konuşmacı ve yazar konuyu aydınlatmak maksadıyla

farklı kişilerin düşüncelerine başvurur.

 Sözcükler ve sözcük grupları gerçek anlamında

kullanılır.

 Dil, "göndergesel" işlevde kullanılır.

 "Tanımlama, örneklendirme, karşılaştırma, tanık

gösterme, sayısal verilerden yararlanma" gibi düşünceyi

geliştirme yollarından faydalanılır.

 Kanıtlayıcı anlatımda hitap edilen toplumun kültür düzeyi

ve beklentileri önemlidir.

9.2. ZARF(BELİRTEÇ)

İsimlerin varlıkları ya da kavramları karşılar. Fiillerin ise hareketleri,

oluşları karşılar.

Varlıkların nasıl belli nitelikleri varsa, fiillerin de belli nitelikleri

vardır. İsmin niteliğini bildiren sözcüklere sıfat demiştik. Fiillerin

niteliğini bildiren sözcüklere de zarf denir.

"Güzel bir kitap okuyorum."

cümlesinde "güzel" sözcüğü "kitap" isminin niteliğini bildiriyor,

onun nasıl olduğunu açıklıyor. Öyle ise bu sözcük sıfat görevindedir.

Aynı sözcük;

"Bu kitap daha güzel görünüyordu."

cümlesinde "görünmek" fiilinin nasıl olduğunu bildiriyor. İşte

bu durumda "güzel" sözü zarftır.

Zarflar kendi içinde beşe ayrılarak incelenir:

9.2.1. Durum Zarfları

Fiilin durumunu yani nasıl yapıldığını bildiren sözcüklerdir.

Fiile sorulan "nasıl" sorusuna cevap verir.

“Kardeşim, hızlı koşardı.”

Bu cümlede "hızlı" sözcüğü "koşmak" eyleminin durumunu

anlatmaktadır. Bunu eyleme sorduğumuz "nasıl" sorusu ile

bulabiliriz.

"Mobilyalar çok yeni görünüyordu."

– Nasıl görünüyor?

– Yeni görünüyor.

"Derdini iyi anlatırsan çözüm bulursun."

"Neden çok sessiz konuşuyorsun?"

cümlelerinde altı çizili sözler durum bildiren zarflardır.

9.2.2. Zaman Zarfı

Fiilin yapılma zamanını bildiren sözcüklere zaman zarfı denir.

Zaman zarfları fiile sorulan "ne zaman" sorusuna cevap verir.

"İzmir'den dün geldim."

cümlesinde "dün" sözcüğü,

"Bu konuyu akşam konuşalım."

cümlesinde "akşam" sözcüğü,

"O erken kalkar, geç yatardı."

cümlesindeki "erken ve geç" sözcükleri fiile sorulan "ne zaman"

sorusuna cevap veren zaman zarflarıdır.

9.2.3. Yön Zarfı

Fiilin yöneldiği yeri bildiren sözcüklere yön zarfı denir. Yön

zarfları ek almadan kullanılır ve fiile sorulan "nereye" sorusuna

cevap verir. Bunlar "aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri,

öte, beri" sözcükleri eylemin yönünü belirttiğinde yön zarfı

olur.

"İsterseniz aşağı inelim."

cümlesinde, fiile "Nereye inelim?" diye sorarsak, "aşağı"

cevabı gelir.

Bu sözcük ek almadan da kullanıldığına göre yön zarfıdır.

Eğer cümle,

"İsterseniz aşağıya inelim."

şeklinde olsaydı, sözcük isim görevinde kullanılmış olacaktı.

Çünkü ikinci cümlede sözcük, çekim eki alarak kullanılmıştır.

aşağı - aşağıya

Aşağı inecek misiniz?

Öte git de rahatlayalım.

Geri gelmeyi düşünüyorlar mı?

Beri gel de ne ezdiğine bak.

İleri git, sonra tekrar gelirsin.

Dışarı çıkarsan üşürsün.

İçeri gir de, biraz konuşalım.

cümlelerinde altı çizili sözcükler yön zarflarıdır.

9.2.4. Miktar Zarfları

Fiilleri miktar bakımından sınırlandıran sözcüklerdir. Miktar

zarfları diğer zarflardan farklı olarak fiilin, sıfatın, zarfın miktarlarını

da bildirir. Miktar zarfları fiile sorulan "ne kadar"

sorusuna cevap verir.

"İstanbul'da çok gezdiniz mi?"

cümlesinde "gezmek" fiiline "ne kadar" sorusunu sorarsak

"çok" cevabı gelir. İşte fiilin miktarını bildiren bu sözcük zarftır.

Bu tür zarflar sıfata sorulan "ne kadar" sorusuna da cevap

verebilir. Örneğin;

"Çok güzel bir evi vardı."

cümlesinde "ev" isimdir. "Nasıl ev?" diye sorarsak "güzel"

sıfatı cevap verir. "Ne kadar güzel?" diye sorarsak "çok"

cevabı gelir. İşte sıfatın derecesini bildiren "çok" sözcüğü

zarftır. Çünkü burada çok olan güzelliktir.

Bu tür zarflar, başka bir zarfın derecesini de bildirebilir. Bu

durumda zarfa sorulan "ne kadar" sorusuna cevap verir.

"Çok hızlı koşuyor."

cümlesinde "koşuyor" fiildir.

"Nasıl koşuyor?" diye sorarsak "hızlı" zarfını buluruz.

"Ne kadar hızlı?" diye sorduğumuzda ise "çok" cevabı gelir.

Zarfın derecesini bildiren bu sözcüğe de zarf diyoruz.

“O, bu derse pek çalışmadı.”

“Pek sağlam bir ayakkabıya benzemiyor.”

“Pek akıllısın sen de!”

"Ne kadar" sorusu elbette sadece zarfı buldurmaz.

"Fazla mal göz çıkarmaz."

cümlesinde altı çizili sözcük "mal" isminin miktarını bildirdiği

için sıfattır. Çünkü isimlerin zarfı olmaz.

9.2.5. Soru Zarfı

Cümlelerde zarfları bulmak için kullandığımız sorular vardır.

"Sizi nasıl tanımam?"

"Gittiği yerden ne zaman dönecek?"

"Ne kadar hızlı yürüyor?"

"Neden söz vermesine rağmen gelmiyor?"

"Ne konuşup duruyorsun ki?"

cümlelerinde altı çizili sözcükler soru zarfıdır.

10. DÜŞSEL (FANTASTİK) ANLATIM

Düş ya da rüyâ, uyurken zihinde beliren olayların,

düşüncelerin bütününe verilen isimdir. Düş kelimesi gerçek

olmayan şeyler için, imge için de kullanır. Gerçekleşmesi

istenen şeyler, umutlar için de düş kelimesi kullanılabilir.

Düşsel kelimesi ise düşle ilgili olan, hayali şeyler için

kullanılır. Bu yüzden düşsel ya da fantastik anlatım gerçek

olmayan, hayalî anlatım demektir.

İmgeye dayalı, hayali, olağanüstü olayların anlatımında

düşsel (fantastik) anlatımdan yararlanılır. Düşsel ya da

fantastik anlatımda olay, konu ve kişiler olağanüstü niteliklere

sahiptir. Bu anlatım türünde hayal ürünü olaylar belli bir plan

çerçevesinde anlatılır.

Düşsel (fantastik) anlatımda zaman öğesi bazen "zaman

ötesi" bir özellik gösterir; belirli veya belirsiz olabilir. Örneğin

masallarda zaman öğesi "bir varmış bir yokmuş, evvel

zaman içinde", "zamanın birinde" gibi sözlerle ifade edilir. Bu

sözlerden de anlaşılacağı üzere düşsel anlatımda söz

konusu olan zaman hayali bir zamandır.

Düşsel (fantastik) anlatımda mekân gerçekte olmayan,

gündelik yaşamda ulaşma olanağı bulunmayan, olağanüstü

bir yerdir. Kimi zaman Kaf Dağı'nın ardıdır, kimi zaman

periler ülkesidir, kimi zaman da devlerin, cinlerin yaşadığı

hayali bir yerdir. Söz konusu mekân, anlatıcının hayal

dünyasında yarattığı bir mekândır.

Olay, yer, kişi ve zaman da çoğunlukla hayalidir. Zaman

zaman gerçek yaşamdan kişiler olsa bile bu kişiler,

yaptıklarıyla ve nitelikleriyle gerçek olmayan kişilikler hâline

bürünür. Düşsel (fantastik) anlatımda insan dışındaki varlık

ya da kavramlar kişileştirilebilir. Örneğin masallarda

bütünüyle hayal ürünü olan bir kişi çok zor bir işi başarır.

Bunu yaparken de çoğu zaman olağanüstü özellikleri olan,

büyüleyici bir kişiliğe bürünür.

Düşsel öğelerin egemen olduğu fantastik romanlarda

kahramanların şeytanla, meleklerle, vampirlerle veya daha

başka türden hayali varlıklarla konuşması, onlarla etkileşim

içinde bulunması söz konusudur.

Düşsel (fantastik) anlatımlarda olaylar -bütünüyle hayal

ürünü olsa da- yaşadığımız dünyanın koşullarına

uydurulmuş, gerçek bir zemine oturtulmuş olaylardır. Aynı

şekilde kişiler de yaşadığımız dünyanın gerçeklerine göre

oluşturulmuş kişilerdir.

Düşsel (fantastik) anlatım, masallarda, korku romanlarında,

bilim kurgu romanlarda ve filmlerde sıkça kullanılan bir

anlatım yöntemidir. Bilim kurgu romanlarında ise bilimsel

merak ile hayalin yani düşün iç içe geçtiği bir anlatım vardır.

"Ne istiyorsunuz?" diye sorudu Mrs. Ttt. "Siz bir Marslısınız!"

Adam gülümsedi. "Bu kelime kesinlikle size bildik değil. Bu

bir dünya deyimi." Başıyla adamlarını işaret etti. "Biz

Dünya'danız. Ben kaptan Williams. Mars'a ineli henüz bir

saat olmadı. İşte buradayız. İkinci Mars Seferi! Bir ilk Mars

Seferi yapılmıştı ama başına ne geldi bilmiyoruz. Her neyse

işte buradayız. Ve siz de karşılaştığımız ilk Marslısınız!"

"Marslı mı?" Kadın, kaşlarını kaldırdı.

"Demek istediğim şu, güneşten bu tarafa dördüncü

gezegende yaşıyorsunuz, değil mi?"

"Çok basit!" diye tersledi kadın onu süzerek

"Ve biz - Kaptan Tombul, pembe elini göğsüne bastırdı - biz

de Dünya'danız. Değil mi beyler?"

"Evet, efendim!" dedi bir koro.

"Burası Tyrr gezeni" dedi kadın, "Eğer asıl adını kullanmak

isterseniz..."

(Ray Bradbury)

Rad Brabury'nin "Mars Yıllıkları" adlı yapıtından alınan bu

parçada Marsla geçen bir olay anlatılmış. Burada düşsel

(fantastik) anlatım söz konusudur. Düşsel (fantastik)

anlatımda yazar, düş gücünün sınırsız olanaklarından

yararlanarak okurun zihninde yeni ufuklar açmaya çalışır ki

bu metinde de yapılmış. Yazarın amacı, okuru bir tür düşsel

yolculuklara çıkarmak, gerçek yaşamda göremediği ve

bilincine varamadığı şeyleri ona göstermektir. Bu parçada

büyüleyici, düşsel mekânlarda geçen olaylar işleniyor. Yazar,

ortaya koyduğu kurgu ile okurlarını günlük yaşamdan,

yaşamın gerçeklerinden uzaklaştırıyor. Onların hayalî bir

dünyada dolaşmasını, dünyanın sıkıntılarından bir süreliğine

olsa uzak kalmasını sağlıyor. Böylece yazar, gerçek

dünyanın ötesinde alternatif, düşsel bir dünya oluşturuyor.

11. GELECEKTEN SÖZ EDEN ANLATIM - EDAT, BAĞLAÇ

11.1. Gelecekten Söz Eden Anlatım

Yaşadığımız andan daha ilerideki zaman dilimini gelecek

olarak ifade ederiz. Zaten "gelecek" kelimesi, zaman

bakımından ileride olan, daha gelmemiş, yaşanacak

zamanlar için kullanılır. Gelecekten söz eden anlatıma da

geleceğe yönelik duygu, düşünce ve beklentilerin dile

getirildiği anlatım diyebiliriz.

Gelecekten söz eden anlatımda yazar, daha sonra olacak

olaylar hakkında öngörülerde, tahminlerde bulunur.

Gelecekten haber verir. Gelecekten söz eden kimi metinlerde

bilimsel verilerden yararlanılabilir. Bazılarında ise anlatılanlar

bütünüyle bilim kurgudan ve kehanetten ibarettir.

Gelecekten söz eden anlatım, fallarda, burçlara yönelik

tahminlerde, bilim kurgu romanlarında, meteorolojik

tahminlerde kullanılır. Gelecekten söz eden anlatımlarda

henüz olmamış ancak olacak, olabilecek, olması muhtemel

ya da olması istenen şeyler anlatılır.

Gelecekten söz eden anlatımların özünde varsayım ve

tahminde bulunma vardır. Bu tür anlatımların yapıldığı

metinlerde olasılık ve tahmin bildiren "olasıdır, olacaktır,

olabilecektir, belki, ihtimal ki, büyük olasılıkla" gibi sözlerden

yararlanılır.

Gelecekten söz eden anlatımın sınırlarını yazarın düş gücü

çizer. Bu açıdan bu anlatım türünde yazarın düş gücü öne

çıkar. Gelecekten söz eden anlatım, yazara alabildiğine

özgürlük tanıyan bir anlatım şeklidir. Bu anlatımda yazar,

gelecekte gerçekleşmesini beklediği bir olayı sınırlarını

kendisi çizerek anlatır.

Gelecekten söz eden anlatım, bilimsel öngörülerde söz

konusu olabileceği gibi öykü ve romanlarda da yazar,

geleceğe yönelik düşüncelerini, planlarını veya beklentilerini

anlatabilir.

Gelecekten söz eden anlatımda tercih edilen fiiller ya

gelecek zaman kipiyle çekimlenir ya da fiil başka bir kipte

olsa bile gelecek zaman kipi anlamını taşır. Gelecekten söz

eden anlatım, daha çok, "roman, hikâye, tiyatro, deneme,

şiir" gibi edebiyat ürünlerinde kullanılır.

Tüm bunlardan yola çıkarak gelecekten söz eden anlatımın

özelliklerini şöyle sıralayabiliriz:

 Beklentiler, tahminler ve varsayımlar üzerine kurulur.

 Olandan çok, olması istenen veya beklenen olaylar

anlatılır.

 Verilerden yola çıkılarak geleceğe yönelik tahminlerde

bulunulur.

 Yaşanan andan daha sonraki bir zamanda

gerçekleşecek olay ve durumlardan söz edilir.

 Anlatımda kullanılan fiiller ya gelecek zaman kiplidir ya

da fiilin kipi, gelecek zaman anlamı taşır.

Bundan elli yıl sonra, dünyanın yüzde 80'inde ulaşım sorunu

olmayacak. Her ülke, metro sistemini mükemmel bir hâle

getirecek. Şimdiki yollar ise insanların çok daha iyi bir hayat

sürmesi için kullanılacak. Hava trafiği biraz yoğunlaşacak

ancak, şimdiki trafiğe göre çok rahat olacak. 10 kişiden

7'sinin uçan arabası olacak. Ancak özel bir sistem sayesinde,

hava trafiği diye bir sorun söz konusu bile olmayacak.

Şehirlerarası yolculukların hepsi, özel uçaklarla yapılacak.

Yazar, bu parçada geleceğe yönelik tahminlerini,

beklentilerini dile getirmiştir. Gelecekten söz eden anlatımın

bir özelliği olarak bu parçada anlatılanlar içinde

bulunduğumuz zamandan daha sonraki bir zaman dilimini

kapsamaktadır. Yazar geleceğe yönelik hayal ve

düşüncelerini şimdiden açıklamıştır.

Gelecekten söz eden anlatım ile düşsel anlatım kimi zaman

karıştırılabilmektedir. Bu iki anlatım arasındaki benzerlik ve

farklılıklar şunlardır:

 Her iki anlatımda da yazar, kendi zihninden geçenleri

dile getirir.

 Her iki anlatımda da yazarın, kendi düş dünyasındakiler

yer alır.

 Gelecekten söz eden anlatımda her ne kadar, olması

istenen olaylar anlatılmak istense de gerçeklerden yola

çıkılarak tahminler dile getirilir. Bu açıdan, gelecekten

söz eden anlatımın gerçeğe daha yakın olduğu

söylenebilir.

 Düşsel anlatımda yazar, gerçeklikle ilgisi olmayan,

kurmaca olayları, durumları, kişileri, zamanları ve

mekânları dile getirir. Buradan hareketle düşsel

anlatımın kullanıldığı metinlerin gerçekle bağının

olmadığı ya da bu bağın son derece zayıf olduğu

söylenebilir.

11.2. EDAT(İLGEÇ)

Kendi başına bir anlamı olmayan, diğer söz ve söz öbekleriyle

kullanıldığında anlam kazanan sözcüklerdir.

Kimi edatlar cümlede tek başına kullanılıyor olsa bile, anlamlı

olması ancak cümle içinde kullanılmasına bağlıdır.

"İçin, kadar, göre, doğru, sonra, dolayı, beri, gibi, yalnız,

ile…" belli başlı edatlardır.

Edatlar, sözcük türü olarak bağlaçlara yakın olduğundan

bazen onlarla karıştırılabilir. Önce karışan edatlardan başlayarak

önemli olanları inceleyelim.

Edat olarak cümlede değişik anlamlar verecek biçimde kullanılır.

Daha çok kendinden önceki sözcüğe eklenerek "-le, -la"

biçiminde görülür.

"Almanya'ya uçak ile gidecekmiş."

cümlesinde araç bildirir.

"Yarın arkadaşlar ile balığa gideceğiz."

cümlesinde birliktelik bildirir.

"Davranışının doğru olmadığını güzellikle anlat."

cümlesinde durum bildirir.

Burada "ile"nin edat ve bağlaç oluşu arasındaki ayrımı da

belirtelim.

Cümlede "ile" sözünün olduğu yere "ve" sözünü koyduğumuzda

anlam bozukluğu oluyorsa "ile" edat; olmuyorsa bağlaçtır.

"Ben öykü ile şiiri çok severim."

cümlesinde "ile" bağlaçtır. Çünkü bu cümlede "öykü - şiir"

sözcüklerini birbirine bağlamıştır. Ayrıca bu cümlede "ile"

yerine "ve" sözcüğü getirilebilir:

"Ben öykü ve şiiri çok severim."

Ama;

"Ben yıllardır öykü ile uğraştım."

cümlesinde "ile" sözcüğü yerine "ve" getiremeyiz:

"Ben yıllardır öykü ve uğraşırım."

Görüldüğü gibi "ile" yerine "ve" getirilemiyor. Demek ki bu

cümlede "ile" edattır.

Bunların dışındaki edatları cümlelerle gösterelim.

"Buz gibi limonatayı içiverdi."

"Bu hediye etmek için mi aldın?"

"Aslında onun kadar çalışmadım."

"Sabaha doğru eve varabildi."

"Şimdiye dek hiçbir konuda başarılı olamadın."

"O günden sonra Ayhan ile hiç görüşmedim."

cümlelerindeki altı çizili sözcükler edattır.

11.3. BAĞLAÇ

Kendi başına bir anlamı olmayan, cümlede eş görevli söz ya

da söz öbeklerini hatta cümleleri birbirine bağlayan sözcüklerdir.

Bağlaçlar edatlardan farklı olarak cümle içinde bağladıkları

sözlerin görevlerinde herhangi bir değişme yapmazlar, cümleden

çıkarıldıklarında anlamda değişme olsa bile bozulma

olmaz.

Kimi bağlaçlar bağlayacakları sözcüklerin arasında kullanılır.

"Çiçekçiden karanfil ve gül aldım."

Kimi bağlaçlar cümleleri birbirine bağlar:

"Eve gidiyorum, ama yine geleceğim."

cümlesinde "ama" bağlacı iki cümleyi birbirine bağlamıştır.

"Kitabı verdi, fakat geri almadı."

"Ankara'ya gitmedim, çünkü işim düşmedi."

"Pek dikkat çekmedi, oysa güzel bir filmdi."

"İki yıldır hiç görmedim, yalnız arada bir telefonlaşırız."

"Hem koşuyor hem bize lâf yetiştiriyordu."

"Ya işinizi güzelce yapın ya da bu işten vazgeçin."

"Üniversiteyi bitirdi, hatta öğretmenliğe bile başladı."

Bu bağlaçların dışında özelliği olan, yazımı yönünden eklerle

karışan bağlaçlar da vardır. Bunların en önemlileri "de" ve

"ki" bağlaçlarıdır.

Edatlarla ya da diğer sözcük türleriyle karışan bağlaçlar da

vardır. Bunlar "yalnız, ancak, bir, tek" gibi edatlardır. Bu

sözcükler kullanıldıkları cümlelerde "sadece" anlamını veriyorlarsa

edat; "fakat" anlamını veriyorlarsa bağlaç görevindedirler.

Bunları cümleler üzerinde gösterelim.

"O kadından şikâyet eden yalnız sen değilsin."

"Benim sözümü bir sen dinlemezsin zaten."

"Bu odaya ancak beş kişi sığar."

"Tek bu olay değil, daha birçok sebep var beni kızdıran."

cümlelerinde altı çizili sözcükler "sadece" anlamına geldikleri

için edat göreviyle kullanılmışlardır. Aynı sözcükleri değişik

görevlerde de kullanabiliriz.

"Ben gelirim, yalnız yol parasını siz ödersiniz."

"Söylediklerine inanmıyorum, ancak benim yapabileceğim bir

şey yok."

cümlelerinde altı çizili sözcükler "fakat" anlamına geldiklerinden

bağlaç olarak kullanılmışlardır.

12. SÖYLEŞMEYE BAĞLI ANLATIM

İki veya daha fazla kimsenin, bir konu üzerinde, karşılıklı

konuşturulmasına söyleşmeye bağlı (diyalog) anlatım" denir.

Söyleşmeye bağlı anlatımda iki kişinin karşılıklı konuşmasına

"diyalog", kişinin kendi kendine yaptığı konuşmaya ise

"monolog" denir.

Söyleşmeye bağlı anlatım bulunulan mevki, bağlam ve

konuşulan kişiye göre değişebilir. Çünkü kişi, yakınlarıyla

daha rahat ve içten konuşabilirken resmî bir kurumda ciddi

bir üslupla konuşmak zorunda kalır. Televizyonlardaki

söyleşmeye dayalı programlar tartışma sanat ve spor

programlarıdır. Bu programların her birinde farklı söyleşme

şekli olabilir. Birisinde bir yönetici eşliğinde ve masa

etrafında 3-5 kişinin bir konu hakkında doğaçlama yoluyla

söyleşmesi olabilirken diğerinde iki kişi sırayla bir konu

hakkında önceden yaptıkları hazırlıklar doğrultusunda

konuşabilirler.

Söyleşmeye Bağlı Anlatımın Kullanıldığı Metin Türleri

"Sohbet, diyalog, mülâkat, röportaj, roman, hikâye, tiyatro,

manzum hikâye" gibi türler söyleşmeye bağlı anlatım

çevresinde oluşur. Bu metinler daha çok. "diyaloglardan

oluşur. Ancak bu metinlerdeki kahramanların iç konuşmaları

"monologlara dayanır.

Bir mülâkatta, röportajda ya da sohbette yalnızca konuşma

varken tiyatroda hem konuşma hem de konuşmanın bağlamı

vardır. Söyleşmenin yeri, zamanı, biçimi, sahneye giriş - çıkış

gibi unsurlar belirtilir. Tiyatronun en belirgin yönlerinden biri

de göstermeye dayalı olmasıdır. Tiyatro, olayı anlatmaz;

gösterir.

Söyleşmeye Bağlı Anlatımın Özellikleri

 Jestler, mimikler ve bedensel davranışlar anlatımı

destekler.

 Karşılıklı konuşmaların seviyesi, bağlama ve konuşan

kişilere göre değişir.

 Görme ve işitme duyularıyla ilgili ayrıntılardan

yararlanılır.

 Vurgu ve tonlama anlatımın etkisini artırır.

 Söyleşmenin yeri, zamanı, biçimi, sahneye giriş,

sahneden çıkış gibi unsurlar söz konusudur.

 Tekrarlar ifadeyi kuvvetlendirir.

 Dil, göndergesel veya sanatsal işlevde kullanılır.

Tekrar sordu:

- Söyle yavrum, o roman ne diyor?

Genç kız büyük gözlerini kaldırdı. Kitabı dizlerine indirdi.

Nazik bir şive ile, "Büyükanneciğim, Fransızca bir roman

iste..." dedi. Lakin büyük nine merak ediyordu, mutlaka

anlamak istiyordu:

- Adı ne?

- Desenchant...

- Ne demek?

- Sevinçten, saadetten mahrum kadınlar demek.

- Onlar kimmiş?

- Biz... Türk kadınları...

(Ömer Seyfettin, Bahar ve Kelebekler)

13. MİZAHİ ANLATIM – ÜNLEM

13.1. Mizahi Anlatım

İnsanın gülmesine sebep olabilecek olayların, durumların,

karşılaştırmaların, kelime ve kelime gruplarının mizaha

başvurularak anlatılmasıdır. Mizahi anlatımda amaç,

okuyucuyu düşündürmek ve eğlendirmektir. Bu anlatımın

diğer bir amacı da eleştiridir. Kişilerin, kurumların,

toplumların eksik, kusurlu, hatalı söz ve davranışları mizahi

anlatımla eleştirilir. Bu eleştiriyle eksikliklerin, hataların,

kusurların ortadan kaldırılması amaçlanır.

Mizahi unsurları oluşturmada karşılaştırmalar, durumlar,

hareketler, kelime ve kelime gruplarından da yararlanılabilir.

Bu anlatımda dil, bir olayı anlatmak için kullanılır.

Mizahi anlatımda kusurlara, eksikliklere, hatalara dikkati

yoğunlaştırabilmek için abartmalardan yararlanılır. Abartma

yönüyle kişilerin, kurumların, toplumların eksilikleri gözler

önüne serilir. Bu bakımdan mizahi anlatımda gerçeklerden

sapma söz konusu olabilir.

Mizahi anlatımda dilin kullanımı çoğunlukla değiştirilerek

gülünç durumlar ortaya çıkarılır. Bazen de argo yoğun

şekilde kullanılabilir. Mizahi anlatımlarda günlük konuşmaya

ait unsurlardan sıkça yararlanılır.

13.2. Mizahi Anlatımın Kullanıldığı Metin Türleri

"Karagöz, orta oyunu, meddah, köy seyirlik oyunu" gibi

geleneksel tiyatro türlerinde mizahi anlatımdan bolca

yararlanılır. Bu türlerin ortak yönü gülmecenin şive taklitlerine

ve dil oyunlarına dayanmasıdır. Bu türler doğaçlamayla

gelişir. Önceden belirlenen yazılı bir metne bağlı kalınmaz.

"Komedi" türü tiyatrolar, "taşlama" ve "hiciv" türündeki şiirler,

"fıkralar" mizahi anlatıma ait unsurları içerir. "Roman, hikâye,

tiyatro, sohbet, deneme" gibi türlerde yer yer mizahi anlatıma

başvurulur. Bu türlerde kalem oynatan sanatçılar anlatımı

etkili kılmak için mizah unsurundan yararlanabilir.

"Karikatürler" de mizahi anlatımın içinde yer alır.

Mizahi Anlatımın Özellikleri

 Olayların gülünç, alışılmadık ve çelişkili yönleri yansıtılır.

 Okuyucuda uyandırılmak istenen etkiye göre düzenlenir.

 Ses, hareket, konuşma ve görünüş taklitleri mizah

unsuru olarak kullanılır.

 Mizahi unsurlarda abartı ve gerçekten sapma vardır.

 Mizahi unsurları oluşturmada karşılaştırmalar,

hareketler, kelime ve kelime gruplarından yararlanılabilir.

 Dil daha çok, sanatsal (şiirsel) işlevde kullanılır.

13.3. Mizahi Anlatımla İlgili Kavramlar

İroni: Söylenen sözün tersini kastederek kişiyle veya olayla

alay etme.

Humor: Ciddi bir tavırla söylendiği hâlde alay olduğu belli

olan ince, hoş nükte.

Nükte: İnce anlamlı, düşündürücü ve şakalı söz, espri.

Komik: Gülme duygusu uyandıran, güldürücü, gülünç.

Kara mizah: Yalnız güldürmeyi değil, düşündürmeyi ve

yergiyi de amaçlayan mizah türü.

Parodi: Ciddi sayılan bir eserin bir bölümü veya bütününü

alaya alarak biçimini bozmadan ona bambaşka bir özellik

vererek biçimle öz arasındaki bu ayrılıktan gülünç etki

yaratan bir oyun türü.

Taşlama: Bir kişiyi, bir yeri, bir şeyi vb. kusurlu yanlarını

alaycı bir dille yeren halk şiiri türü.

Hiciv: Bir kişiyi, bir yeri, bir şeyi vb. kusurlu yanlarını alaycı

bir dille yeren divan şiiri türü.

Karikatür: İnsan ve toplumla ilgili her tür olayı konu alarak

abartılı biçimde belirten, düşündürücü ve güldürücü resim.

Hacivat: - Vay Karagöz'üm, benim iki gözüm merhaba!

Karagöz: - Hoş geldin suda pişmiş balkabağı!

Hacivat: - Aman Karagöz'üm, beni gelir gelmez darp

etmenizin sebebi?

Karagöz: - Bizim bekçinin ne poturu var ne de cübbesi.

Hacivat: - Yazıklar olsun sana Karagöz! Adam olmamışsın,

hâşâ huzurdan şu dünyaya eşek gelmişsin, gidiyorsun.

Karagöz: - Ona yarabbi şükür.

13.2. ÜNLEM

Yalnız başına anlamı olmayan, cümle içinde, sevinme, korku,

özlem, kızma gibi duyguları anlatan ya da seslenme bildiren

sözcüklere ünlem denir.

Ünlemlerin cümledeki söyleyişe göre anlam kazanır.

"A, kim gelmiş?"

"Yazık, çocuk hasta olmuş!"

"Eyvah, çantam otobüste kaldı!"

"Tüh, yine yanlış yaptım!"

cümlelerindeki altı çizili kısımlar ünlemdir.