9.SINIF TÜRK EDEBİYATI DERSİ BÜTÜN NOTLARI HER ŞEY

GÜZEL SANATLAR VE EDEBİYAT

      Güzel sanatları diğer eserlerden ayıran en önemli özellik insanda coşku ve estetik haz uyandırmasıdır.Güzel sanatlar için yapılan en iyi sınıflama bu sanatların kullandıkları malzemelere göre yapılan sınıflandırmadır.Bu malzemeler fonetik ve plastik olarak ikiye ayrılır.Sesle  yapılan sanatlara fonetik sanatlar, görüntüyle yapılan sanatlara ise plastik sanatlar denir.Güzel sanatların genelinde plastik malzeme kullanılırken edebiyat ve müzik ise sese dayalı bir sanattır.

      Edebiyatın malzemesi kelimelerdir ve edebiyat dille gerçekleştirilen bir güzel sanatlar etkinliğidir.Edebiyatın asıl amacı güzel sanatların en önemli öğesi olan estetik zevk duygusunu dil aracılığıyla  gerçekleştirmektir.Edebiyatta fayda sağlamak amaç olarak her zaman ikinci plandadır

Atatürkçülük

Anekdot:Atatürk İstanbul şehir tiyatrosu sanatçılarının oyunlarından birini seyretmesinin ardından sanatçıları

Çankaya’ya davet eder.Sanatçıların hepsini över.Ayrılma vakti gelince Reşit Galip sanatçılara Atatürk’ün elini öperek ayrılmalarını söyler.Atatürk ise buna şu şekilde karşılık verir:

‘’Hayır,sanatkar el öpmez sanatkarın eli öpülür.’’

Atatürk bir konuşmasında  şöyle demiştir:

Milletimizin güzel sanatlar sevgisini her türlü araç ve önlemle besleyerek artırmak milli amacımızdır.

DİLİN İNSAN VE TOPLUM HAYATINDAKİ YERİ

EDEBİYAT, İNSAN VE TOPLUM

1-Edebiyat; Tanımı, Konusu, İçeriği;Yöntemi

·     Duygu ve düşüncelerin söz ya da yazıyla etkili ve güzel bir biçimde anlatılması sanatına edebiyat denir. Edebiyat, sözcüğü Arapça ‘’edep’’ sözcüğünden türemiştir. Edebiyat sözcüğü ilk kez Tanzimat döneminde Şinasi tarafından kullanılmıştır. Şinasi’den önce nazım ve nesir türlerindeki eserlere ‘’şiir ve inşa’’ denilmekteydi.

·     Bir dil ürünü olan yazılı ve sözlü eserlerin tümü. Bu bakımdan bir gazete haberinden sanat değeri taşıyan  hikaye, roman, deneme, fıkra türüne kadar her türlü yazı edebiyat eseri sayılır.

Edebiyatın Konusu

Yazar ve şairlerin ortaya koydukları eserlerde ele alıp işledikleri her şey, edebiyatın konusunu oluşturur.

Edebiyatın İçeriği

Dil ürünlerinde kullanılan üslup,tür (hikaye,roman,deneme,fıkra,makale vb.) edebiyatın içeriğini oluşturur.

Edebiyatın Yöntemi

Dil ürünlerinin tüm özelliklerinin tarihi akış içinde bilimsel olarak incelenmesi de edebiyatın yöntemini oluşturur.

Edebî Eser; Tanımı ve Özellikleri

İnsanın duygu ve düşüncelerini; özlem ve dileklerini estetik ölçüler içinde anlatan ve okuyucuda güzellik duygusu yaratan dil ürünlerine edebî eser denir.

                                                                       Özellikleri

·     Edebî eser okuyanı etkilemelidir.

·     Anlatımı güzel düşüncesi sağlam ve özlü olmalıdır.

·     Konusu;ait olduğu toplumun ve yazıldığı dönemin özelliklerini yansıtmalıdır.

·     Eser zamanın süzgecinden geçtikten sonra  toplumca anlaşılıp beğenilmelidir.

·     Duygu ve düşünceler belli bir edebî türe uygun olarak anlatılmalıdır.

·     Eser estetik ölçüler içinde ,belli bir sanat anlayışıyla yazılmalıdır

                                                      Edebiyat Tarihi ve Önemi

     Bir ulusun çağlar boyu yarattığı sözlü ve yazılı dil ürünlerini ve onların yazarlarını bilimsel bir yöntemle tarihi akış içinde inceleyen bilim dalına edebiyat tarihi denir.Edebiyat tarihi bir ulusun geçmişteki düşünce yapısını, dünya anlayışını, kültür ve uygarlık birikimini yeni kuşaklara aktarır.Böylece kuşaklar arasında köprü kurarak yeni kuşakların daha iyiyi, doğruyu, güzeli bulmalarına yardımcı olur.

Bizde Tanzimat dönemine kadar edebiyat tarihi tezkirelerden ibaretti.

Tezkire: Şairlerin hayat hikayelerini anlatan biyografi türünden eserlere denir.

Başlıca edebiyat tarihi yazarlarımız şunlardır: Ziya Paşa,M. Fuat Köprülü,Agah Sırrı Levend,Ahmet Hamdi Tanpınar,Nihat Sami Banarlı

                                                   Dil-Kültür-Edebiyat İlişkisi

            Dil, insanların duygu düşünce ve düşlerini; özlem ve isteklerini anlatma aracıdır . Kültür ise;dil,din,ülkü gibi ortak duygu ve düşüncelerin bizde yarattığı değişim ve bileşimdir.Bu nedenle dil bir ulusun temel taşıdır.Dil kültür değerlerimizi geleceğe taşır ve edebiyatın da temel öğesidir.

            Dil, edebiyatın temel öğesi; edebiyat, kültür birikiminin kendisidir. Görüldüğü gibi dil,kültür ve edebiyat birbirinin tamamlayıcısıdır.

                                       Edebiyatın Diğer Bilim Dallarıyla İlişkisi

       Edebiyatın temel öğesi olan dil diğer bilim dallarının da anlatım aracıdır. Bundan dolayı felsefe, psikoloji, sosyoloji, hatta tarih, coğrafya, ekonomi vb. diğer bilim dallarıyla yakından ilişkisi vardır.

Araştırmacılar da edebiyat araştırmalarında yazarın biyografisini yazarken tarih biliminden,yaşadığı ortamı yazarken sosyoloji biliminden,yazarın içinde bulunduğu ruhsal durumu anlatırken ise psikolojiden faydalanırlar.

       Yazarı etkileyen toplumsal,siyasal ve felsefî görüşleri de diğer sosyal bilimlerin yardımıyla ortaya koyarlar.

 Metin

Cümle, bir duyguyu, bir düşünceyi bir isteği ya da bir olayı tam olarak anlatan ve bir yargı bildiren söz grubudur. Cümlede kesin bir yargı bulunur; kaç sözcükten oluşursa oluşsun yargı bildirmeyen söz grubuna cümle denmez. Yargı bildiren tek bir söz de olsa cümle sayılır. Bu nedenle bir metnin en küçük anlamlı öğesi cümledir.

Metinde cümlelerin arka arkaya anlamsal bir bağlantı kurularak sıralanmasından paragraflar oluşur. Paragrafta bir ana fikir etrafında sıralanmış cümleler bulunur.

Metinde paragraflar düşünce birimidir. Bir paragraftan diğerine geçerken dil, düşünce ve anlam birliği sağlanır. Metindeki paragrafın içinde giriş, gelişme ve sonuç bölümleri bulunur.

Metinde paragraflar anlatılan konunun boyutuna göre uzunluk ya da kısalık gösterir. Birkaç cümleden oluşan paragraflar olduğu gibi tek cümleden oluşan paragraflar da vardır.

Paragrafların bir araya gelmesinden de bir metin (makale, fıkra, söyleşi, deneme, hikâye, roman vb.) oluşur. Her metnin bir ana düşüncesi vardır. Metinde ana düşünceyi destekleyen yardımcı düşünceler paragraflarda dile getirilir. Ana düşünce metinde bir cümle olarak belirtilebileceği gibi yazının bütününden de çıkartılabilir. Metin giriş, gelişme ve sonuç bölümlerinden oluşur.

Yukarıdaki açıklamalardan anlaşılacağı gibi metinler bir duygu, düşünce, istek ya da olayı anlatmada araç olarak kullanılır.

Edebiyat alanına giren eserler kesin olmamakla birlikte belirli niteliklerine göre “sanat eserleri” ve düşünce eserleri” olmak üzere ikiye ayrılır.

Sanatçıların duygu, düşünce ve hayallerini güzel ve etkili biçimde anlatması sonucu oluşan eserlere sanat eserleri denir. Şiir, hikâye roman, tiyatro, söylev bu tür eserlerdir. Okuyucuyu aydınlatmak, düşündürmek onlara bazı bilgiler vermek amacıyla yazılan eserlere de düşünce eserleri denir. Makale, fıkra deneme, eleştiri, söyleşi, anı, günlük türündeki eserler düşünce eserleridir.

Sanatçının veya yazarın ortaya koyduğu eser zaman zaman düşünce eseri; düşünce eseri de sanat eseri niteliği gösterebilir. Örneğin şiir, hikâye, roman ele alınan konunun özelliğine göre düşünce eseri sayılabilir.

 Edebî Metin

Sanatçı toplum içerisinde yaşayan bir birey olarak birtakım duygular ve heyecanlar duyar ve bunları ifade etmek ister. Önüne geçilmez bir “yaratma, ortaya koyma” arzusu içerisindedir. Sanatçı duygu ve heyecanlarını eserinde dile getirir ve ruhunun derinliklerindekileri bizimle paylaşır. Böylece ortaya konan eserde sanatçının kişilik özellikleri görülür. Sanatçı eserini ortaya koyarken duygu düşünce ve hayalleriyle birlikte az çok kendi hikâyesini de anlatır.

Sanatçılar başka insanlar gibi etrafındakilerle dertleşmek yerine duygu düşünce ve hayallerini kafasında canlandırır, kurgular sonra da eserini yazar.

Sanatçılar eserlerinde, söyleyeceklerini ya kendisi doğrudan söyler ya da kahramanlarına söyletir. Bazen bu iki tarzı bir arada kullanır.

İnsanda estetik duygular uyandıran, insanların duygu düşünce ve hayal dünyasını zenginleştiren dil ürünü eserlere edebî eser denir. Bu anlamda hikâyeler, romanlar, şiirler, tiyatro eserleri, masallar vb. türlerinde yazılanlar birer edebi eserdir. Biz bu eserleri okuduğumuzda içimizde bir coşku, bir heyecan duyarız.

ü  Malazgirt Savaşını konu alan bir bilimsel yazı ile edebi bir metni karşılaştırdığımızda edebi metinde konunun daha etkileyici bir dille ifade edildiğini, konunun estetik duygular uyandıracak şekilde, hayallerle zenginleştirilerek anlatıldığını görebiliriz. Edebi metinde verilmek istenen mesaj, metinde yer alan kelimelerle, cümlelerle bütünleşmiştir. Bir edebi metinde kelimelerin yerlerini değiştirmek, bir kelime yerine başka bir kelime koymak mümkün değildir. Mesajın edebi metnin bütününe yayılmış olması nedeniyle metinde yer alan kelime ve cümleler bağımsız olarak ele alınamaz.

Nallarımız

Şimşek olur

Değince çakmak taşları.

ü  “Malazgirt Ululaması” adlı şiirden alınan yukarıdaki metinde verilmek istenen mesaj metinde yer alan bütün kelime ve cümlelerle bütünleşmiştir. Bu yüzden bu metinde yer alan unsurları bağımsız olarak ele alamayız. Yine yukarıdaki metinde kelime ve cümlelerle ilgili yer değiştirme, çıkarma ya da ekleme işlemi yapıldığında metin anlam kaybına uğrar.

ü  Yukarıdaki metin “Sultan Alp Arslan, Bizans ordusunun Anadolu’da ilerlediğini duyunca süratle hareket etti.” cümlesiyle karşılaştırıldığında kullanılan dil bakımından önemli farklılıkların olduğu görülür. Şiirde kelimelerin daha çok mecaz ve yan anlamlarında kullanıldığını görüyoruz. Bu da bize edebi metnin bir özelliğini gösterir.

Edebî eserlerin özellikleri şöyle söylenebilir:

·         İnsanların duygu, düşünce ve hayal dünyasını geliştirir, zenginleştirir.

·         Edebi eserlerin amacı bilgi vermek değildir.

·         Edebi eserlerde sanatsal bir dil kullanılır. Mecazlar ve yan anlamlar vardır.

·         Edebi metinlerde kelime ve cümleleri değiştirmek mümkün değildir.

·         Edebi metinler kurmaca(tasarlanmış) metinlerdir.

·         İnsanlar arasında dostluğun kurulmasını sağlar. Çevremizdeki güzellikleri bize gösterir.

·         Kişinin hissettiği ancak tanımlayamadığı duyguları tanımlar.

·         Bir edebî eseri okuyan kişi psikolojik yönden rahatlar, o eserin kahramanıyla empati kurar, onunla bütünleşir.

·         Edebî eserler yazıldıkları çağın dil, kültür ve sanat anlayışını yansıtır. Örneğin Tanzimat Edebiyatı şair ve yazarlarından Namık Kemal’in eserlerinde o devrin sanat anlayışını, aile, gelenek, görenek ve evlenme gibi konularını görebiliriz.

Çağlar boyunca insanlar edebî metinlerle her mekânda ve zamanda anlatma, gösterime ve coşku ile dile getirme biçiminde kendilerini ifade etmişlerdir. Destan, hikâye, roman türleriyle anlatma; komedya, tragedya, dram, opera vb. türleriyle gösterme; şiirle coşku ve heyecanlarını dile getirmişlerdir.

ANLATIM YOLLARI

(İFADE ŞEKİLLERİ)

Duygu, düşünce ve hayallerin sözle ya da yazıyla güzel ve etkili bir şekilde anlatılmasına edebiyat denildiğini biliyorsunuz.

Demek ki edebiyat ürünleri sözlü ve yazılı olmak üzere iki türlü dile getirilmektedir. Bunlardan sözle yapılan anlatıma sözlü anlatım; yazıyla yapılarına da yazılı anlatım denir.

Sözlü Anlatım

Duygu düşünce ve hayallerin sözle dile getirilmesine sözlü anlatım denir. Sözlü anlatımda isteğin doğru, düzgün, yalın ve etkili bir biçimde söylenmesi önemlidir. Ses tonu, söyleyiş vurgu, jest ve mimikler sözün etki gücünü artırır. Gereksiz heyecan ve telaş ve yerinde yapılmayan jest ve mimikler de sözün etki gücünü düşürür. Liderler, siyasetçiler, komutanlar sözlü anlatımın gücünden yararlanırlar. Mustafa Kemal Atatürk’ün Çanakkale Savaşı’nda; Kurtuluş Savaşı’nda ve Cumhuriyet Devri’nde yaptığı konuşmalar sözlü anlatımın başarılı örnekleridir.

Günümüzde kitle iletişim araçlarının: özellikle radyo ve televizyon kanallarının artması, toplu yaşamanın getirdiği zorunluluklar, demokratik bir ortamda karşılıklı hoşgörü ve güvenin oluşmasında sözlü anlatım önemli bir rol oynamaktadır. Sözlü anlatım; nutuk, konferans, panel, açıkoturum, bilgi şöleni gibi türlere ayrılır. Bu konularla ilgili dil ve anlatım derslerinde daha ayrıntılı bilgiler verilmektedir.

Yazılı Anlatım

Duygu ve düşünce hayallerin güzel ve etkili biçimde yazıyla dile getirilmesine de yazılı anlatım denir. Günlük hayatta, bir mektup yazmak, not çıkarmak, bir yazı hazırlamak zorunda kalabiliriz. Duygu düşünce ve özlemlerimizi, sevinçlerimizi dizeler halinde ölçülü, uyaklı söyleyebiliriz. Ayrıca cümle ve paragraflar halinde bir fıkra, makale, deneme yazabilir; hatta öykü, roman, tiyatro eseri yazmak isteyebiliriz. O zaman yazılı anlatıma başvururuz.

Yazılı anlatımda yazım (imlâ) kurallarına ve noktalama işaretlerine dikkat edilir. Yerinde kullanılmayan noktalama işaretleri, yazım hataları sözün anlamını değiştirir.

Nesir hâlinde yazılan düşünce yazılarında giriş, gelişme ve sonuç bölümleri bulunur. Yazının konu ile ilgili ilk bölümüne giriş; düşüncelerin açıklanıp örneklendiği,  karşılaştırmaların yapıldığı bölüme gelişme; düşüncelerin bir sonuca, bir yargıya varıldığı bölüme de sonuç bölümü denir. Hikâye, roman, tiyatro gibi türlerde bu bölümlere serim, düğüm ve çözüm adı verilir.

Her yazının bir ana düşüncesi ya da ana duygusu (tema) vardır. Bir yazıda yazarın okuyucuya vermek istediği temel düşünceye ana düşünce denir. Ana düşünceyi destekleyen ve diğer paragraflarda yer alan düşüncelere de yardımcı düşünce denir. Yazı düşünceler arasında bir bağ kurularak geliştirilir.

Türk edebiyatında nesir (düz yazı) biçiminde yazılan eserlere mensur, nesir yazıcılarına nâsir, küçük nesir parçalarına da mensure denir.

Klasik edebiyatta nesre inşa, nesir yazıcılarına da münşi adı verilir

Yazılı anlatım nazım ve nesir olmak üzere ikiye ayrılır:

a. Nazım

Duygu, düşünce ve hayallerin ölçülü, uyaklı dizeler hâlinde anlatılmasına nazım denir.

b. Nesir

Duygu düşünce ve hayallerin cümle ve paragraflar hâlinde dil bilgisi kurallarına uygun olarak anlatılmasına nesir denir. Nesir sözü Arapça dağıtmak, saçmak, yaymak anlamlarına gelir. Burada kastedilen duygu ve düşüncenin açılması, yayılması, yani açık seçik anlaşılır hâle gelmesidir. Nesirde düşünceler ifade edilirken noktalama işaretlerine, yazım (imlâ) kurallarına uyulur. Yerinde kullanılmayan işaretler cümlenin anlamını bozar.

Edebi metinler coşku ve heyecanı dile getiren metinler ve olay çerçevesinde oluşan metinler olmak üzere ikiye ayrılır.

Coşku ve heyecanı dile getiren metinler manzum (şiir) metinlerdir.

Olay çevresinde oluşan metinler ise; anlatmaya bağlı metinler ve göstermeye bağlı metinler olmak üzere ikiye ayrılır. Masal, destan, hikâye, roman, halk hikâyeleri anlatmaya; komedi, trajedi, dram Karagöz, meddah, orta oyunu gibi türler de göstermeye bağlı sanat eserlerini oluşturur.

Güzel bir cümlede şu nitelikler bulunur:

Açıklık: Söylenmek istenen düşüncenin herkes tarafından aynı şekilde kolayca anlaşılmasıdır.

Duruluk: Düşünce ve duygunun gerektiği kadar sözcükle anlatılmasıdır. Duru bir cümlede gereksiz sözcüklere ve öğelere yer verilmez.

Yalınlık (sadelik) : Süse ve gösterişe kaçmadan, az sözle duygu ve düşüncelerin dile getirilmesidir.

Akıcılık: Yazıda dile takılacak pürüzlerin olmamasına akıcılık denir.

 Edebiyat ve Gerçeklik

Yazarlar günlük hayatta karşılaştığımız ya da karşılaşabileceğimiz nitelikteki olayları oldukları gibi değil kendi iç dünyalarında kurguladıktan sonra dışa yansıtırlar. Yaratılan kahramanlar çevremizdeki kişilere benzer. Yazarlar çok iyi tanıdıkları bir kaç kişinin özelliklerini bir kişi üzerinde toplayabilir. Olayları ve kişileri iyice kurguladıktan sonra eserini yazar.

Edebi metinler, yazıldığı dönemin özelliklerinden ve o dönemdeki her türlü gerçeklikten belirli ölçüler içerisinde yararlanırlar.

Edebi eserlerde gerçeklik, kaynağını diğer bilim ve bilgi alanlarının ortaya koyduğu sonuçlardan alabilir.

ü  Kitabınızdaki “Cazgır” adlı şiirde tarihi bir gerçekliğin edebi bir dille anlatıldığını görüyoruz.

Yine günlük yaşamımızda karşılaşabileceğimiz her türlü konu edebi esere kaynaklık edebilir.

Edebî metnin konusu, doğa ile ilişki hâlinde olan, duyan, düşünen, tasarlayan ve yaşayan insandır.

                                                  

                          

                      ÇOŞKU VE HEYECAN DİLE GETİREN METİNLER (ŞİİR)

                         ŞİİR TÜRLERİ

Her şiirin belli bir konusu, üslubu vardır. Kimi aşk, ayrılık konusunu işler, kimi okura bir bilgiyi özlü bir şekilde verir. Kimi birini eleştirir vs. İşte şiirlerin bunlara göre sınıflandırılması şiir türlerini ortaya koyar. Bunlar Yunanca’daki adlarıyla adlandırılır: Lirik, Epik, Didaktik, Pastoral, Satirik, Dramatik. Tanzimat’tan sonra oluşan bu adlandırmadan önce Türk şiiri, nazım şekillerine göre sınıflandırılırdı: Gazel, Kaside, Şarkı, Koşma, Destan, Varsağı vs.

Şimdi şiir türlerini açıklayalım.

  LİRİK ŞİİR

Aşk, ayrılık, hasret, özlem konularını işleyen duygusal şiirlerdir. Okurun duygularına, kalbine seslenir. Eskiden Yunanlılarda “lir” denen sazlarla söylendiğinden bu adı almıştır. Tanzimat döneminde de bir saz adı olan “rebab” dan dolayı bu tür şiirlere rebabi denmiştir. Divan edebiyatında gazel, şarkı; Halk edebiyatında güzelleme türündeki koşma, semai lirik şiire girer.

EPİK ŞİİR

Destansı özellikler gösteren şiirlerdir. Kahramanlık, savaş, yiğitlik, konuları işlenir. Okuyanda coşku, yiğitlik duygusu, savaşma arzusu uyandırır. Daha çok, uzun olarak söylenir. Divan edebiyatında kasideler, Halk edebiyatında koçaklama, destan, varsağı türleri de epik özellik gösterir. Tarihimizde birçok şanlı zaferler yaşadığımızdan, epik şiir yönüyle bir hayli zengin bir edebiyatımız vardır.

  DİDAKTİK ŞİİR

Bir düşünceyi, bir bilgiyi aktarmak amacıyla yazılan şiirlerdir. Bunlar okurun aklına seslenir. Duygu yönü az olduğundan kuru bir anlatımı vardır. Kafiye ve ölçülerinden dolayı akılda kolay kaldığından, bilgiler bu yolla verilir. Manzum hikayeler, fabller hep didaktik özellik gösterir.

 PASTORAL ŞİİR

Doğa güzelliklerini , çobanların doğadaki yaşayışlarını anlatan şiirlerdir. Doğaya karşı bir sevgi bir imrenme söz konusudur bunlarda. Eğer şair doğa karşısındaki duygulanmasını anlatıyorsa “idil”, bir çobanla karşılıklı konuşuyormuş gibi anlatırsa eglog adını alır.

  SATİRİK ŞİİR

Eleştirici bir anlatımı olan şiirlerdir. Bir kişi, olay, durum iğneleyici sözlerle, alaylı ifadelerle eleştirilir. Bunlarda didaktik özellikler de görüldüğünden, didaktik şiir içinde de incelenebilir. Ancak açık bir eleştiri olduğundan ayrı bir sınıfa alınması daha doğrudur. Bu tür şiirlere Divan edebiyatında hiciv, Halk edebiyatında taşlama yeni edebiyatımızda ise yergi adı verilir.

  DRAMATİK ŞİİR

Tiyatroda kullanılan bir şiir türüdür.Eski Yunan edebiyatında oyuncuların sahnede söyleyecekleri sözler şiir haline getirilir ve onlara ezberletilirdi. Bu durum dram tiyatro türünün (19.yy) çıkışına kadar sürer. Bundan sonra tiyatro metinleri düzyazıyla yazılmaya başlanır.

Dramatik şiir harekete çevrilebilen şiir türüdür. Başlangıçta trajedi ve komedi olmak üzere iki tür olan bu şiir türü dramın eklenmesiyle üç türe çıkmıştır.

Bizde dramatik şiir türüne örnek verilmemiştir. Çünkü bizim Batı’ya açıldığımız dönemde (Tanzimat) Batı’da da bu tür şiirler yazılmıyordu; nesir kullanılıyordu tiyatroda. Bizim tiyatrocularımız da tiyatro eserlerini bundan dolayı nesirle yazmışlardır. Ancak nadirde olsa nazımla tiyatro yazan da olmuştur. Abdülhak Hamit Tarhan gibi...

  Metin ve Zihniyet

 

     Zihniyet, bir dönemdeki sosyal,siyasî,idarî,adlî,dinî,ticarî hayatın birlikte oluşturduğu ortamdır.Yani devrin kabul edilmiş sanat zevki ve hakim anlayışıdır.

     Bir eser hangi dönemde verilmişse, o dönemden izler taşır.Şairlerin şiirlerinde de yaşadıkları dönemden izler taşır.Şairlerin şiirlerinde de yaşadıkları dönemin sosyal ve siyasal olaylarını, kültürünü,ilişkilerini,inançlarını,sanat zevkini görebiliriz.Dolayısıyla bir şiiri incelerken, o şiirin yazıldığı dönemin ve şairin özelliklerini göz önüne almalıyız.

c. Şiir Dili

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

1-      Paragraf boyutunda bir düz yazı ile bir şiir parçasını dil bakımından karşılaştırınız. Ortak maddelerden bir poster oluşturup sınıf duvarına asınız.

2-      Şarkı söylemekle sohbet etmek; dans etmekle doğal olarak yürümek; fotoğraf çekmekle resim yapmak arasındaki farkları araştırarak sınıfta sununuz.

İNCELEME

ÇAKIL

Seni düşünürken

Bir çakıl taşı ısınır içimde.

Bir kuş gelir yüreğimin ucuna konar.

Bir gelincik açılır ansızın,

Bir gelincik sinsi sinsi kanar.

Seni düşünürken

Bir erik ağacı tepeden tırnağa donanır.

Deliler gibi dönmeye başlar,

Döndükçe yumak yumak çözülür.

Çözüldükçe ufalır küçülür.

Çekirdeği henüz süt bağlamış,

Masmavi bir erik kesilir ağzımda.

Dokundukça yanar dudakların.

Seni düşünürken

Bir çakıl taşı ısınır içimde.

              Bedri Rahmi Eyüboğlu

1.                          Bedri Rahmi’nin şiirinde kullanılan bütün sözcükler, herkesin günlük hayatta kullana geldiği türden midir? Buradaki kullanımları ile günlük kullanımları arasında bir fark var mıdır? Tartışınız. 

2.                          “Çakıl taşının insanın içinde ısınması”, “kuşun yüreğin ucuna konması”,  “bir gelinciğin sinsi sinsi kanması”, “erik ağacının tepeden tırnağa donanıp deliler gibi dönmeye başlaması”, “masmavi bir erik” gibi tanımlamalara günlük konuşmalarımızda başvurur muyuz? Bu tanımlamalar, şiir içerisinde sevgilinin etkileme gücü ve  aşkın boyutlarını anlatmakla nasıl bir görev üstlenmişlerdir?

3.                          Bu şiirden hareketle günlük konuşmalarımızdaki sözcüklerin, şiirlerde farklı anlamlar yüklendiğini söyleyebilir miyiz? Niçin?

4.                           Sevginin yaptığı etkiyi anlatabilmek için insan yüreğinde bir çakıl taşının ısınması imgesi  nasıl kullanılmıştır?.  Bunun, içten içe insanı etkileyen bir duygu hâli olduğunu söyleyebilir miyiz? Düşüncelerinizi ve duygularınızı anlatınız.

5.                           Bir kuşun gelip yüreğin ucuna konması ve gelinciğin açılması ile şairin duygu hâli ve doğada baharın gelişi arasında nasıl bir ilişki kurulmaktadır? Söylenilmek istenen ile doğadaki görüntü arasında çağrışım ve benzetme yoluna gidilmiş midir?  Nasıl?

6.                          “Çekirdeği henüz süt bağlamış masmavi bir erik” tanımlaması, doğadaki en güzel gelişmeler ile aşk arasında kurulan bağlantıdır. Burada çağrışımların rolü var mıdır? İlkbahar’ın gelişi ile insan duygularındaki yoğunluk açısından değerlendiriniz. 

7.                          Siz olsanız, “çekirdeği henüz süt bağlamış” ve masmavi” söz gruplarının yerine hangi sözü veya söz gruplarını kullanırdınız. 

8.                          Burada imgeler, söz sanatları ve çağrışımlarla günlük konuşmadan ayrıldığını, şairin kendine özgü yeni bir dil oluşturduğunu söyleyebilir miyiz? Şiirin size çağrıştırdıkları çevresinde düşüncelerinizi söyleyiniz.

ANLAMA -YORUMLAMA

KOŞMA

Ala gözlerini sevdiğim dilber

Sana bir tenhâda sözüm var benim

Kumaş yüküm dost köyüne çözüldü

Bir zülfü siyaha nazım var benim.

Ak ellere al kınalar yakınır

Ala göze siyah sürme çekinir

Dostu olan dost yoluna bakınır

Dosta giden yolda izim var benim.

Yiğit olan gizli sırrı bildirmez

Güzel olan gül benzini soldurmaz

Her olur olmaza meyil aldırmaz

Bir şahan avlar da bazım var benim.

Karac’oğlan der ki konanlar göçmez

Bu ayrılık bizlen arasın açmaz

Bir kötü gönlüm var güzelden geçmez

Ne güzele doymaz gözüm var benim

            Karacaoğlan

1.      “Ala göz”, “zülfü siyah”,  “ak eller”, “al kınalar”, “güzele doymaz göz” gibi tanımlamaların günlük hayatta kullanımları ile şiirdeki kullanımlarını karşılaştırınız.

2.      Şiirde kullanılan benzetmeler hangileridir. Bu benzetmelerin Karacaoğlan’ın duygularını anlatmada yüklendiği anlamlar var mıdır?

3.      Şiirdeki duyguları kullandığınız sözcüklerle anlatınız. Karacaoğlan’ın anlatımıyla sizin anlatımınız arasındaki farkı tartışınız.

4.      Karacaoğlan’ın şiiri, nasıl bir yaşama tarzını gözlerinizin önüne getirmektedir? Bu yaşama tarzını kullanılan  sözcükler mi, şiirin bütününe yayılmış çağrışımlar mı hatırlatmaktadır? Tartışınız.

UÇUN KUŞLAR

Uçun kuşlar uçun, doğduğum yere;

Şimdi dağlarında mor sümbül vardır.

Ormanlar koynunda bir serin dere,

Dikenler içinde sarı gül vardır.

O çay ağır akar, yorgun mu bilmem?

Mehtâbı hasta mı, solgun mu bilmem?

Yaslı gelin gibi mahzun mu bilmem?

Yüce dağ başında siyah tül vardır.

Orda geçti benim güzel günlerim.

O demleri anıp bugün inlerim:

Destan-ı ömrümü okur dinlerim

İçimde oralı bir bülbül vardır.

Uçun kuşlar uçun, burda vefa yok.

Öyle akar sular, öyle hava yok.    

Feryadıma karşı aks-i seda yok.

Bu yangın yerinde soğuk kül vardır.

Hey Rıza, kederin başından aşkın,

Bitip tükenmiyor elem-i aşkın!

Sende –derya gibi- daima taşkın

Daima çalkanır bir gönül vardır.

           Rıza Tevfik Bölükbaşı

1.      İlk dörtlükte yer alan dağlar, ormanlar, dikenler nasıl tanımlanmışlardır?

2.      “Çay ağır akar”, “mehtâbı hasta”, “yüce dağ başında siyah tül”, destan-ı ömrüm”, “oralı bir bülbül”,  “çalkanır bir gönül” söz grupları sizde hangi duyguları uyandırmaktadır?

3.      “Bu yangın yerinde soğuk kül vardır” şiirde hangi amaçla yer almaktadır?

4.      Şiirde hangi benzetmeler kullanılmıştır? Bu benzetmelerin şiirin anlamına neler kazandırdığını tartışınız.

5.      “Elem-i aşk” ile “daima taşkın, daima çalkanır gönül” arasında nasıl bir ilişki vardır? Şiirin bütünü üzerinde düşünerek cevaplayınız.

SÖYLE SEVDA İÇİNDE TÜRKÜMÜZÜ

Söyle sevda içinde türkümüzü

Aç bembeyaz bir yelken

Neden herkes güzel olmaz

Yaşamak bu kadar güzelken?

İnsan dallarla, bulutlarla bir,

Aynı mavilikten geçmiştir.

İnsan nasıl ölebilir

Yaşamak bu kadar güzelken?

1.      “Bembeyaz bir yelken” söz grubunun günlük konuşma dilimizde ve şiir içerisinde yüklendiği anlamlar nelerdir? Karşılaştırınız.

2.      Birinci dörtlükteki “neden herkes güzel olmaz” ile ikinci dörtlükteki “insan nasıl ölebilir” mısraları cevabı beklenen sorular mıdır? Yoksa bir duygu hâlini vurgulamak için mi sorulmuşlardır. Bir sonraki mısralar ile birlikte değerlendirerek cevaplayınız.

3.       Dal, bulut ve mavilik şiirde neye benzetilmişlerdir? Şair bu benzetme ile hangi duygusunu anlatmak istemiştir?

4.      Yukarıdaki şiiri, ele aldığı benzetmeler bakımından Karacaoğlan’ın koşması ile karşılaştırınız. Farklılığın nedenlerini tartışınız.

AÇIKLAMALAR

Şiir, günlük konuşmalarımızda kullandığımız doğal dilden kaynağını alır. Bu doğal dilin bireysel tarzda kullanımından ortaya çıkar.  Şiirde insana özgü coşku ve heyecan dile getirilir. Burada günlük hayatta konuştuğumuz doğal dilin göstergelerine yeni anlam ve değerler yüklenerek şiir dili oluşturulur.

Bir duygunun veya bir heyecanın anlatımında, şair, herkesin konuştuğu dille kendi dünyasını dile getirmeye çalışır. Bunu da imgeler yardımıyla gerçekleştirir. Dil göstergeleri sayılı ve sınırlıdır. Ancak insan hayalinin ve düşüncesinin sınırı yoktur. İşte imgelerin ortaya çıkışı sınırlı olanla sınırsız olanı anlatabilme arzusudur. Böylece, kullanılan dilden hareketle yeni bir dil oluşturma yoluna gidilir.  Dil göstergelerinden bu tarzda yararlanarak oluşturulan söz kalıplarına imge diyoruz.

Şiir dili imgeye dayanır. İmgelerin oluşturulmasında da mecazlara dayanılır. Mecaz, bir sözün kendi anlamı dışında kullanılmasıdır.

Şiirde her zaman imgeye başvurulmaz. Bilinen, tanınan, her gün görülen insanları ve durumları anlatmada imge kullanma yoluna gidilmez. Ancak yeni karşılaşılan bir durumu veya görünüşü anlatmada imgeye başvurulur.

Şiir çeşitli söz sanatlarıyla oluşturulur. Mecazın dışında benzetme (teşbih), kinâye gibi söz sanatlarına rastlanır. Söz sanatlarıyla, dil birlikleri sayısız denilebilecek anlamlara ulaşır.

Şiir dilinin oluşmasında önemli öğelerden biri de çağrışımlardır.

Çağrışım, şiirde sözcüklerin kendi anlamları dışında kullanılarak kazandıkları anlam değerleridir. Şiiri okuyucusunu farklı dünyalara ve duygulara taşır. Böylece de,  anlamı zenginleştirir.

Çağrışımlarda söyleyişin ve sesin de rolü vardır. Şiirde ses, çağrışım ve söyleyişle sözcükler, kendi anlamları dışında yeni değerler kazanır.

ŞİİR İNCELEME YÖNTEMİ
1- Zihniyet Şiirin yazıldığı döneme ait sosyal, siyasi, ve kültürel özellikleri şiirin zihniyetini oluşturur. 2- Şiirde Ahenk Şiirin ölçüsü, uyağı, redifi, asonans, aliterasyon, gibi ses tekrarları ahengi oluşturan unsurlardır. 3- Şiir Dili Şairlerin süslü ya da süzsüz(sade), duru ya da karmaşık anlatımları şiir dilini oluşturur.Edebi sanatlar şiirin estetiğini artırır. 4- Şiirde Yapı Nazım şekilleri ve nazım türleri şiirin yapısını oluşturur. 5- Nazım Duygu ve düşüncelerin ölçülü ve uyaklı bir biçimde ifade edilmesidir. a) Nazım türü : Şiirlerde işlenilen konu ve temaya göre şiirlerin aldığı adlardır. b) Nazım şekli : Şiirlerin ölçü, nazım birimi, aheng özelliklerine göre aldığı adlardır. 6- Şiirde Tema Şiirde birimleri birbirine bağlayan anlam bütünlüğü sağlayan temel öğe temadır. 7- Şiirde Gerçeklik ve Anlam Şairler edebiyatın konusu olan(insan doğa ve yaşam)alırlar ve bunların ifade ediliş biçimi şiirde kullandıkları zaman, gerçeklik birbirinden farklıdır.Şair herkesin gördüğü bir gerçeği değişik şekil ve boyutlarda anlatılır.(benzetmeler , mecazlar, söz sanatlarından faydalanılarak) 8- Şiir ve Gelenek Şairlerin yaşadıkları dönemdeki geleneği şiirlerine yansıtmalarıdır. Ritim, aheng unsurları, ölçü, konu, tema, zihniyet aynı olsa da farklı dönemlerde yaşayan şairlerin şiirlerinde kullanılan imgeler, semboller, birbirlerinden farklı olur. 9- Yorum Şairin ne anlatmak istediğini anlamaya yorum denir. Bir şiiri doğru yorumlayabilmemiz için şairin hayatını edebi kişiliğini (zihniyetini, geleneğini...) iyi bilmemiz ve şiir üzerinde doğru düşünebilmemiz gerekir ŞİİR İNCELEME PLANI Özellikle ilköğretim 2.kademe düzeyindeki öğrenciler aşağıdaki plana göre şiir incelemesi yapabilirler. A. ŞİİRİN BİÇİM YÖNÜNDEN İNCELENMESİ 1. Nazım biriminin (dörtlük,beyit) belirtilmesi 2. Kaç dörtlükten veya kaç beyitten oluştuğunun belirtilmesi 3. Şiirin ölçüsünün ve duraklarının belirtilmesi 4. Kafiye (kafiye çeşitleri belirtilecek) ve rediflerin gösterilmesi 5. Kafiye şemasının gösterilmesi B. ŞİİRİN İÇERİK YÖNÜNDEN İNCELENMESİ 1. Anlamı bilinmeyen kelimeler ve deyimlerin açıklanması 2. Şiirin bölümler halinde açıklanması (kıta,dörtlük,beyit) 3. Şiirin ana duygusunun (tema) belirtilmesi 4. Şiirin dil ve anlatım özelliklerinin açıklanması 5. Şiirin türü hakkında bilgiler verilmesi C. ŞAİRİN HAYATI, SANATI VE ESERLERİ HAKKINDA BİLGİLER

ANLATMAYA BAÐLI EDEBÝ METÝN ÝNCELEME YÖNTEMÝ ÖRNEÐÝ

GÜVERCÝN AVI

“Yoo, güvercinlerime dokunmayýnýz.” dedi.

Ýhtiyar çiftlik sahibinin hayatta en çok sevdiði þeylerden birisi ve belki birincisi de güvercinleri idi. Genç yaþýndan beri ne tarlasý, ne aðýlý, ne ahýrý, ne kümesler onu çiftlik binasýnýn iç avlusundaki güvercinleri kadar iþgal etmemiþtir. Bunun için deðil midir ki, onu, kasabada olsun köyde olsun, ai­le adýnýn bütün þöhretine raðmen “Kuþbaz Hüseyin Bey” demeden kimse tanýmaz.

Hüseyin Bey’in “Kuþbaz’lýðý herþeyi bastýrdý. Ömrünün öyle devreleri oldu ki, karýsýný, kýzlarýný ve en mühim iþlerini bu meraký ve bu eðlencesi yoluna, âdeta, feda etti, unuttu, kendinden geçti; bir meczup hâline girdi.

Þimdi, o havalinin (ne diyorum?) belki dünyanýn en güzel, en nadir ve en cins güvercinlerine o sahiptir. Otuz seneden beri bu nazenin mahlûklardan, bin ihtimam ve bin itina ile kimbilir kaç nesil yetiþtirdikten ve bu fende, kimbilir, ne kadar alýn teri döktükten sonra nihayet bugün en temiz bir is­tifaya mazhar olmuþ bu zavallý asil kuþlar ortasýnda hayatýnýn en mesut dakikalarýný yaþýyordu. Her birini ayrý ayrý isimleriyle çaðýrýyordu. Yabancý bir göz için hepsi bir renkte, bir boyda ve bir þekilde görünen bu mahlûklarý birbirinden ayýran birçok gizli alâmetler yalnýz ona zahir idi. Bazýlarýnýn boyunlarýndaki ince mercan gerdanlýklarý, bazýlarýnýn topuklarmdaki altýn mahmuzlarý, kiminin kanatlarý altýndaki yeþil benekleri veya gözlerinin içindeki kýzýl yýldýzlarý o görür, o bilirdi.

Avlunun içinde hepsinin derecelerine göre ayrý ayrý daireleri vardý: Kuþbaz Hüseyin Bey, her ak­­­­rurdu. Eþi:dý? Mutlaka küçük Serfiraz Mesud’a gönül baðladý. (…) Ne yapsak acaba, ne yapsak…” derdi ve bu endiþelerle bütün gece gözüne uyku girmezdi. Yataðýnýn içinde saðdan sola, soldan saða dönüp dumeden içi rahat edip yemeðini yiyemezdi. (…) Acaba Akkadýnla Süleyman Ustanýn arasý neden açýlþam üstü, insan ruhlu bu güzel kuþlarýn her birinin kendi sevgilisiyle kendi odasýna çekildiðini gör

-Yahu, ne olur biraz da benimle meþgul olsan; derdi.

Fakat, Kuþbaz Hüseyin Bey, bütün gönül ve cinsiyet iþlerini yalýnýz güvercinlere mahsus bir þey zannederdi.

Hele, hep birden uçtuklarý zaman neþesine payan olmazdý. Avlunun ortasýnda, elinde bir uzun kargý ile saatlerce baþý havada, aðzý açýk hayran hayran dolaþýrdý.

1919 senesinin, Nisan aylarýnda bir öðle sonu bütün civar köylerde olduðu gibi, onun çiftliðine de bir bölük düþman askeri girdiði gün o, iþte bu vaziyette avlunun ortasýnda idi. Birden, etrafýnda adamlarýn koþuþmaða ve içeriden karýsýyla kýzlarýnýn telâþlý telâþlý konuþmaða baþladýðýný hissetti; döndü baktý ki iki kanadý açýk büyük avlu kapýsýndan içeriye, bir hana inen yorgun ve sakin bir yol­cu kafilesi tavrýyla, bazýsý atlý, bazýsý yayan bir sürü düþman askeri giriyor! Kuþbaz Hüseyin Bey’in ömründe ilk defa olacaktýr ki kuþlarý havada iken baþý yere indi; benzi sapsarý, gelenlere doðru yürüdü; henüz bir çiftlik beyi âmirliðiyle:

-Ne var? Ne istiyorsunuz? Diye sordu. Bunun üzerine gelenlerden biri gülerek laubali bir tavýrla ona yaklaþtý:

-Merhaba beyim; yabancý deðiliz; dedi. Hüseyin Bey, bu sözleri söyleyerek kendisine elini uzatan genç düþman çavuþunu tanýr gibi oldu: fakat, pek iyi hatýrlayamadý. Çavuþ sýrnaþýk bir gülüþle sordu:

-Tanýyamadýnýz mý? Ýspiro’yu tanýyamadýnýz mý? Ýspiro, Ýspiro? Hüseyin Bey birden:

-Ha, evet, dedi.

Bu adam, beþ sene evvel Hüseyin Bey’in yanýnda altý ay kadar hizmetkârlýk etmiþti; eli uzunca ve açýkgöz bir delikanlý idi. Gittikçe lâubalileþen bir tavýrla elini ihtiyar adamýn omuzuna koydu ve ku­laðýna eðildi. Yavaþça:

-Birkaç akþam burada kalacaðýz: dedi. Zabitler köy evlerinde rahat edemezler. Biraz ikram lâ­zým… Hüseyin Bey þaþkýn bir hâlde:

-Peki buyursunlar dedi.

Ýþte, bunun üzerinedir ki, düþmanlar ihtiyarýn yanýna geldiler, gülüþerek, konuþarak etrafýný al­dýlar ve havada uçuþan güvercinlere niþan almak istediler. Hüseyin Bey, elindeki kargýyý asabiyetle sallayarak, yarý öfkeli yarý tehditli bir sesle:

-Yo, dedi; güvercinlerime dokunmayýnýz!

Fakat, o bu sözünü bitirmemiþti, ki, yaný baþýnda bir silâh patladý. Hüseyin Bey, eteði tutuþmuþ bir adam telâþiyle ilk kurþunu atanýn kolundan çekti:

-Ne yapýyorsun? Sakýn ha! Diye baðýrdý. Lâkin, o bununla meþgul olduðu bir sýrada bir diðeri si­­­seyin Bey’in elinden kargýsý düþtü, bütün vücudu titriyordu, yüzünün rengiyle sakalýnýn rengi birbirinden fark olunamýyordu. Ýspiro, yanýna yaklaþtý:ne döne, yavaþ vavaþ aþaðý düþmeðe baþladý ve uçan kafilede büyük bir periþanlýk alâmeti belirdi. Hülâhýný havaya kaldýrdý; kulaðý dibinde bir ikinci kurþun daha výzladý; havadaki kuþlardan bir tanesi dö

-Ne olur caným, býrak! Dedi.

-Býrak mý? Sen aklýný mý bozdun? Söyle þunlara, vallahi sonra fena olur.

-Fena mý olur? Nasýl. Hey, kendine gel çorbacý, o günler geçti.

Dünkü uþaðýn aðzýndan yüzüne bir tükrük gibi fýþkýran bu sözdeki nihayetsiz hakareti iþitmedi, hissetmedi bile… Þimdi, bütün hassasý, birbiri ardý sýra havaya kalkan silâhlar, výzýldayan kurþunlar, döne döne, yavaþ yavaþ iri kar parçalarý hâlinde yere düþen güvercinlerle meþguldü. Çaresiz yalvar­maða baþladý.

-Rica ederim yeter artýk, rica ederim, diyordu. Size ne isterseniz vereyim. Bunlar ne yenir, ne içi­lir, yahu günahtýr, günahtýr.

-Günah mý? O sizin dinde, cevabýný veriyorlardý ve Ýspiro arsýz arsýz gülüyordu. Niþan alan zabit­­­­­raftan el çýrpýyor, bir taraftan haykýrýyorlar, bir taraftan da durduklarý noktada tepiniyorlardý.dý. Bu beyaz güvercin yaðmuru altýnda yaramaz bir çocuk neþesine tutulan düþman askerleri bir talarý üstüne, bazýlarý dýþardaki göle, bazýlarý bostana, bazýlarý epeyce uzaklarda, tarlalara düþüyorlarden bir kaçý düþen kuþlarý toplamaða koþtular. Bunlardan bazýsý avluya, bazýlarý çiftlik binasýnýn damlerden birisi arkasýný döndü; kendi lisanýnda bir þeyler baðýrdý, hemen hayvanlarla meþgul neferler

Zavallý Hüseyin Bey, kendinden geçti, bulunduðu yere çöküverdi. Artýk hiçbir þey söylemiyor ke­narlarýndan iri yaþ damlalarý sýzan gözleriyle bu vahþi avý seyrediyordu. Ýspiro yaklaþtý dedi ki:

- Neye bu kadar telâþlanýyorsun? Býrak, biraz eðlensinler, býrak biraz eðlensinler. Kaç gündür sa­vaþýyoruz. Akþam bu kuþlardan âlâ mezelik olur mu? Hep beraberiz.

Hüseyin Bey, bir þey söyleyecek oldu, söyleyemedi; yutkundu kaldý. Þimdi gözyaþlarý dinmiþ ve bakýþýna korkunç bir manasýzlýk gelmiþti.

Beyaz kuþlarý üst üste, demet demet avlunun ortasýna yýðýyorlardý. Ýhtiyar adam, baþýný kaldýrmýþ, havada bir noktaya dimdik bakýyordu. Neden sonra gözlerim yere indirdi ve avlunun ortasýndaki be­­dan, baþlarýndan tutup ovucunun içine aldý, kiminin gagasýndan öpüyor,yaz yýðýna yaklaþtý, eðildi. Önünde altmýþ yetmiþ kadar güvercin vardý, hepsini birer kere kanatlarýnkiminin tüylerini uzun uzun, âdeta âþýkane bir tavýrla okþuyordu. Zabitlerle konuþan Ýspiro, yüzünü ihtiyara doðru çevirdi. Ve o sýrnaþýk gülüþüyle uzaktan baðýrdý:

- Gönder onlarý içeriye de kýzartýversinler; dedi.

Kuþbaz Hüseyin Bey, yerinden kýmýldanmadý, iþitmedi ve kana bulanmýþ ölü kuþlarý okþamakta, yüzüne gözüne sürmekte devam etti.

Düþman zabitlerinden birisi îspiro’ya elini baþýna doðru kaldýrýp ihtiyarý göstererek “Acaba deli midir?” mânâsýna gelen bir iþaret yaptý. Ýspiro avlunun öbür ucundan bir daha baðýrdý:

- Hey yeter artýk, yeter; sana söylüyorum, saðýr mýsýn be. Ýçeriye gönder güvercinleri, dedi.

Kuþbaz Hüseyin Bey, gene yerinden kýmýldamadý, gene baþýný çevirmedi; o zaman zabitlerle be­raber eski çiftlik uþaðý güvercinkümesinin baþucunda çömelen adama yaklaþtýlar; biri omuzundan sarstý, diðeri sakalýndan çekti. Birkaçý karþýsýna çömeldi. Fakat çömelmeleriyle kalkmalarý bir oldu. Hepsi birden haþyetle geri geri çekildiler ve birbirlerine demincek zabitin Ýspiro’ya yaptýðý iþareti tek­­dý ve bakýþý bir süngünün ucu gibi sabit, dik, sert ve mütearýzdý. Lekesiz ak sakalýrar ettiler. Filvaki, ihtiyarýn simasýna acayip bir mehabet çökmüþtü. Gözlerinde madenî bir parýltý varise yüzüne sürdü­ðü kuþlarýn al kanýna boyanmýþtý; sanki çenesine Türk bayraðýndan bir parçasarmýþ gibiydi.”

Yakup Kadri Karaosmanoðlu (Millî Savaþ Hikâyeleri)

METNÝN ÝNCELENMESÝ:

1. ZÝHNÝYET: Tanzimattan itibaren gerçekleþen yenileþme hareketleriyle, edebiyatýmýzda da Anadolu'yu ve Anado­­­­­lýlýðý olarak düþünülmelidir.maktadýr. Kuþbaz Hüseyin Bey’in kuþlarýn kanýndan yüzünde Türk bayraðýnýn belirmesi de dönemin duyarmak isteyiþleri Kurtuluþ Savaþý yýllarýnda yaþanabilecek olaylardýr. Okuyucuda gerçeklik duygusu uyandýrman askerlerinin Kuþbaz Hüseyin Bey’in evine gelmeleri, kuþlara niþan alýp öldürmeleri, kuþlarý meze yaplu insanýný edebî eserde ele almak ihtiyacý duyulmuþtur. Metnin zihniyeti, dönemin sosyal hayatýyla yakýndan iliþkilidir. Kuþbaz Hüseyin Bey, Türk toplumunda örneklerini görebileceðimiz bir kiþidir. Ýspiro ve diðer düþ

2. YAPI:

a) Olay: Güvercin Avý hikâyesinde olay örgüsü, üç olaydan oluþmaktadýr. Birinci olay Kuþbaz Hüseyin Bey’in kuþlarýyla olan mutlu hayatýný ifade eden kuþlar - Hüseyin Bey iliþkisidir. Kuþlar onun ailesiyle ilgilenememesine sebep olmuþtur. Fakat bunlara raðmen Hüseyin Bey mutludur, ikinci olay, Ýspiro ve diðer düþman askerlerinin Hüseyin Efendi’nin evine gelmeleri ve yerleþmeleriyle ilgili kýsým çevresindedir. Son olay ise Ýspiro ve diðer düþman askerlerinin Hüseyin Bey’in kuþlarýný öldürmeleri, o kuþlarý piþirtip yemek istemeleri ve Hüseyin Bey’in çýldýrma anýdýr. Bu bakýmdan kuþlar yaþama sevincini ve mutluluðu, Ispiro ve diðer düþ­man askerleri de zulüm ve acýyý temsil etmektedirler.

b) Kiþiler: Hikayenin baþ kahramaný Kuþbaz Hüseyin’dir. Çiftlik sahibi olacak kadar zengin olan kahraman, çiftlik iþlerinin yanýnda eþiyle bile ilgilenmeyecek þekilde kuþlara düþkün biridir. Kuþbaz Hüseyin, hobilerine aþýrý düþkün, tip özellikleri gösteren evrensel bir kiþidir. Baþka bir edebî eserde Kuþbaz Hüseyin benzeri bir tip karþýmýza çýkabilir. 

Güvercin Avý adlý hikâyede Kuþbaz Hüseyin Beyden baþka, karýsý, kýzlarý, lspiro ve düþman askerleri vardýr. Kuþlar da Hüseyin Bey’in mutluluðunu ve mutsuzluðunu hazýrlayan unsurlar durumundadýrlar. Bir ba­­zar, lspiro ile o yýllarda kendi içimizdeki, evimize kadar giren yabancýlardan yediðimiz darbeleri anlatmak istemektedir.kýma kiþileþtirilmiþlerdir. Ýspiro, iþgal yýllarý öncesinde Kuþbaz Hüseyin Bey’in evinde uþaklýk yapmýþtýr. Ya

c) Mekan (yer): Hikâyede mekân Kuþbaz Hüseyin Bey’in çiftliðidir. Mekân 1919 Nisan'ýndan önce kuþlarla yaþanan mutluluðun, sonra ise zulmün sahnesi durumundadýr. Ýspiro'nun daha önce bu çiftlikte yaþamasý ikinci olay halkasýnýn da burada gerçekleþmesine zemin hazýrlamýþtýr.

d) Zaman: Hikâyede zaman Kuþbaz Hüseyin Bey’in hayatýyla iliþkilidir. Düþman iþgalinin baþladýðý 1919 senesi­­­rýn hayatý hareket noktasý alýndýðýna göre yirmi veya yirmi beþ yýllýk bir geriye gidiþ söz konusudur. Bütün bunlar, XX. yüzyýl baþlarýný ifade eden söz gruplarýdýr.çalarýn anlatýlmasý ile de karþýlaþmaktayýz. Çocukluk yýllarý anlatamadýðýna ve altmýþ yaþlarýndaki bir ihtiyanin Nisan baþlarý hikâyedeki en belirgin zamandýr. Kuþbaz Hüseyin Bey’in bundan önceki hayatýndan par

3. TEMA: Hikâyede zalim - zulme uðrayan karþýlaþmasý esastýr. Temada zalim suç iþlerken suçlu aramaz. Her­kes suçludur. Zalim doðal hayatýný sürdürürken suç iþler. Ýspiro ve arkadaþlarý böyledir.

Masum - zalim temasý Kurtuluþ Savaþý öncesi Anadolu'sundan alýnan malzemeyle yorumlanmýþ ve so­mut hâlde ifade edilmiþtir. Bu tema baþka metinlerde de ele alýnmýþtýr.

4. DÝL VE ANLATIM:

Hikâyede olaylar bize her þeyi bilen anlatýcý tarafýndan aktarýlmaktadýr, ilahî bakýþ açýsý. An­­rumundadýr.latýcý kiþilerin özelliklerini, zihinlerinden geçenleri, geçmiþlerini, kýsaca yaþanan her olayý bilebilir. Güvercin Avý'nda anlatýcý, Kuþbaz Hüseyin Bey’in geçmiþ hayatýný, zevklerini, karýsýyla iliþkilerinin boyutunu bilen du

Metinde geçen: “meczup, nazenin, mahlûklar, ihtimam, itina, fen, is­tifaya mazhar olmuþ, zahir, neþesine payan olmazdý, han, zabit, asabiyet, nefer, mütearýz…” gibi kelimeler günümüzde pek kullanýlmayan kelimelerdir. Yalnýz bu kelimeler bizim metni anlamamýzý olumsuz etkileyecek kadar fazla deðildir. Bu nedenle metnin dili için sade ve anlaþýlýr bir dil kullanýlmýþtýr diyebiliriz.

  Na­­­­da kullanýmý ortadan kalkar.ratýklar, özenle, ayrýlma) koyduðumuzda metnin sunduðu gizemli havayý daðýtmýþ oluruz. Dilin bireysel tarztan mahiyettedir. Bu söz gruplarýný ilk cümleden çýkardýðýmýzda veya söz gruplarýnýn yerine yenilerini (yazenin mahlûklar, bin ihtimam ve bin itina ile en temiz bir istifa gibi söz gruplarý dilin þiirsel iþlevini hatýrla

 “Birden, etrafýnda adamlarýn koþuþmaða ve içeriden karýsýyla kýzlarýnýn telâþlý telâþlý konuþmaða baþladýðýný hissetti; döndü baktý ki iki kanadý açýk büyük avlu kapýsýndan içeriye, bir hana inen yorgun ve sakin bir yol­cu kafilesi tavrýyla, bazýsý atlý, bazýsý yayan bir sürü düþman askeri giriyor!”

“Otuz seneden beri bu nazenin mahlûklardan, bin ihtimam ve bin itina ile kimbilir kaç nesil yetiþtirdikten ve bu fende, kimbilir, ne kadar alýn teri döktükten sonra nihayet bugün en temiz bir is­tifaya mazhar olmuþ bu zavallý asil kuþlar ortasýnda hayatýnýn en mesut dakikalarýný yaþýyordu.” gibi cümleler, kuruluþu uzun olan cümlelerdir.

5. METÝN VE GELENEK:

Dýþ dünyayý ve Anadolu'yu anlatmada, yazarlarý­mýza, batý edebiyatý metinleri rehberlik etmiþtir. Bu hikâye de Kurtuluþ Savaþý yýllarýnda Anadolu’da yaþananlar anlatýlmýþtýr.

Yakup Kadri Karaosmanoðlu, Maupassant tarzýnda hikâye (olay hikayesi) yazar. Yazarlýða Refik Halit Karay'la birlikte baþlayan yazarýn hikâyecili­ðini de iki dönem hâlinde ele almak gerekir. Birinci döneminde Servet-i Fünûnu deðiþik þartlar altýnda devam ettiren, yaþanýlan hayatý bütün gerçekliðiyle gözlemleyemeyen Yakup Kadri, bu hikâyelerinde topluma ferde ait fantezilerle bakmaktadýr.

Ýkinci dönem hikâyeciliðinde kendi "ben"i dýþýna çýkarak Türk toplumunun yaþadýðý siyasî ve sosyal olaylarý dikkatlere sunmak gayesindedir. Yakup Kadri Servet-i Fünûn edebiyatýnýn etkisi ile baþladýðý hikayeciliðini Milli Edebiyat Akýmý döneminde geliþtirerek sürdürmüþtür.

SONUÇ:

Hikâye ilk etapta Kuþbaz Hüseyin Bey’in yaþadýklarýný, kuþlarla olan mutluluðunun düþman kuvvetleri­­lanýþýný sezdirmektedir.nin kuþlarýný öldürmesiyle mutsuzluða dönüþmesini anlatýr. Fakat Güvercin Avý adlý hikâye arka planda, Türk insanýnýn iþgal yýllarýnda çektiði acýlarý, kendi içinden hançerleniþini, en umursamaz insanýn bile can

TÜRK EDEBİYATININ DEVİRLERİ

 

İslamiyet Öncesi                                                                 İslamî Devir                                                                                                  Batı Etkisinde Gelişen

Türk Edebiyatı                                                                   Türk Edebiyatı Türk Edebiyatı

9. sınıf tüm konular

ŞİİRDE AHENK (SES VE RİTM)

Ahenk:Ahenk kelimesi uyum anlamına gelmektedir. Edebiyatta ise kelimelerin birbiriyle ses ve anlam bakımından etkileyici bir bütün olması anlamındadır.

     Şiirde ahenk;ustaca kullanılan ses akışı,söyleyiş,ritm,ölçü ve her türlü ses benzerliğiyle sağlanır. Şiirde ahengi sağlamak için ölçü,uyak,vurgu,tonlama gibi değişik unsurlar kullanılır.

Vurgu: Bir kelimede hecelerden birinin diğerlerine göre daha baskılı,daha kuvvetli söylenmesidir. Vurgu hem kelimenin anlamını güçlendiren hem de şiiri ahenkli kılan bir unsurdur. Vurgulama ve tonlama şiirin ahengini ve etki gücünü bir kat daha artırır.

Ör:  

Gök sarı toprak  sarı, çıplak ağaçlar sarı

Arkada zincirlenen Toros Dağları    

Tonlama: Anlatılmak istenen duygu veya düşüncenin daha etkili ifade edilebilmesi için ses tonunu değiştirerek okumaya tonlama denir.Böylece acıma,üzüntü,özlem,hayranlık,sevgi gibi duygular belirginlik kazanır.

Ör:

Bir sarsıntı... Uyandım uzun süren uykudan,

Geçiyordu araba yola benzer bir sudan.

Ölçü:Ahengi sağlamak şiire belli bir düzen vermek için şiirlerde çeşitli ölçüler kullanılır. Türk edebiyatında hece ve aruz ölçüsü olmak üzere iki çeşit ölçü kullanılmıştır.

Hece ölçüsü: Şiirdeki tüm dizelerin hecelerinin sayısının eşit olması esasına dayanır.

Yaş o-tuz beş yo-lun ya-rı-sı e-der

Dan-te gi-bi or-ta-sın-da-yız öm-rün

Yal-var-mak ya-kar-mak na-fi-le bu-gün

De-li-kan-lı ça-ğı-mız-da-ki cev-her

Aruz Ölçüsü: Dizelerdeki hecelerin açıklık kapalılık esasına bağlı olan bir ölçü sistemidir. Sonu ünlü ile biten heceler ‘’açık’’, sonu ünsüzle biten heceler de ‘’kapalı’’ hece olarak adlandırılır. Ayrıca uzun ünlülü heceler ile dize sonundaki heceler daima kapalı kabul edilir.

Uyak (Kafiye) ve Redif

Uyak: genellikle dize sonlarında bulunan ve görevleri farklı olan ses veya ek benzerlikleridir.

Redif: Mısra sonlarında bulunan aynı görevdeki ses, ek ve kelime tekrarlarıdır.

Her yalana kanmışım    kafiye:’’an’’

Her söze inanmışım      redif: ‘’mışım’’

Ben artık sevgiden de

Bıkmışım, usanmışım

Uyak Çeşitleri

a)Yarım Uyak:Sadece bir ünsüzün benzeşmesiyle oluşan kafiyeye yarım uyak denir.

Ecel büke belimizi

Söyletmeye dilimizi

Hasta iken halimizi

Soranlara selam olsun

Ördek çalkalanıt göllerde

İsimim söylenir dillerde

Kalmışım gurbet illerde

Dağlar başı duman şimdi

b)Tam Uyak:Biri ünlü biri ünsüz olmak üzere iki sesin benzerliğiyle oluşan uyağa tam uyak denir.

Ben gideyim yol gitsin,ben gideyim yol gitsin;

İki yanımdan aksın bir sel gibi fenerler

Tak,tak ayak sesimi aç köpekler işitsin

Yolumda bir tak olsun zulmetten taş kemerler

Bir gece yarısı ay suya düşer

Çöllerde bir ceylan pusuya düşer

Çimenler üstünde üç beş damla kan

Gözünü nefretle kapatır ceylan

Çırpınır ağzında bir demet keklik

Kör avcı her şeye çekilmez tetik

c)Zengin Uyak: En az üç sesin benzerliğiyle oluşan uyağa zengin uyak denir.

Bir alem ki, gökler boru içinde

Akıl almazların zoru içinde

Üst üste sorular soru içinde

Bir idamlık Ali vardı,asıldı

Kaydını düştüler,mühür basıldı

Geçti gitti, birkaç günlük fasıldı.

Cinaslı Uyak:Aynı seslerden oluşan ;fakat farklı anlamları karşılayan kelimelerle yapılan uyağa cinaslı uyak denir. Cinas bir kelimenin tekrarı değildir. Aynı kelimenin aynı anlamla tekrar etmesine redif denir.

Ör: ‘’Kalem böyle çalınmıştır yazıma 

        Yazım kışa uymaz  kışım yazıma’’

Bu beyitteki ‘’yazıma’’ sözcüklerinin yazımı aynıdır; ancak birinci dizede kaderime anlamında ikinci dizede ise yaz mevsimi anlamında kullanıldığından  cinaslı uyaktır.

NOT:Yazımları ve anlamları aynı olan iki sözcük redif;yazımları  aynı ancak anlamları farklı olan iki sözcük cinaslı kafiye oluşturur.

 

   Uyak Düzeni(Şeması) ve Çeşitleri

Şiirler uyaklanış bakımından üçe ayrılır.

Düz uyak:Uyaklı kelimeler aaxa veya aaab şeklinde sıralanmışsa buna düz uyak denir.

Hiç anılmaz olmuş atalar adı                                     Redif:’’-ı’’

Beşikte bırakmış ana evladı                                       Kafiye:’’-ad’’ tam kafiye

Kırılmış yetimin kolu kanadı                                     Uyak düzeni: aaab

Zulüm pençesinden aman kalmamış

Çapraz uyak:Uyaklı kelimeler abab şeklinde sıralanmışsa buna çapraz uyak denir.

Sokaktayım kimsesiz bir sokak ortasında                  Redif.’’-yorum/-sında’’

Yürüyorum arkama bakmadan yürüyorum                Kafiye:’’-rü(tam k.)/-ta(tam k.)’’

Yolumun karanlığa saplanan noktasında                   Uyak düzeni:abab

Sanki beni bekleyen bir hayal görüyorum

                                         Necip Fazıl Kısakürek

Sarma uyak: Uyaklı kelimeler abba şeklinde sıralanmışsa buna çapraz uyak denir.

En son Bektaş Ağa çöktü diz üstü                              Redif:’’-ı’’

Titrek elleriyle gererken yayı                                      Kafiye:’’-ay’’

Her yandan bir merak sardı alayı                                Uyak düzeni: abba

Ok uçtu,hedefin kalbine düştü

                                                           ALIŞTIRMALAR

Gâh eserim yeller gibi                                                 Redif:’’-ler gibi’’

Gâh tozarım yollar gibi                                               Kafiye:’’-l’’ yarım kafiye

Gâh akarım seller gibi

Gel gör beni aşk neyledi.

                           Yunus Emre

Hasretinle geçiyorken bu gençlik çağım,                     Redif:’’-ım’’

Ey sevdiğim,ben ümitsiz değilim gene                        Kafiye:’’-ne’’ (tam kafiye)

Ak düşünce saçların kumral rengine

Kollarında son aşığın ben olacağım.

                                                          ÇOBAN ÇEŞMESİ

Derinden derine ırmaklar ağlar,

Uzaktan uzağa çoban çeşmesi,

Ey suyun sesinden anlayan bağlar,

Ne söyler şu dağa çoban çeşmesi.

"Gönlünü şirinin aşkı sarınca

Yol almış hayatın ufuklarınca,

O hızla dağları Ferhat yarınca

Başlamış akmağa çoban çeşmesi..."

O zaman başından aşkındı derdi,

Mermeri oyardı, taşı delerdi.

Kaç yanık yolcuya soğuk su verdi.

Değdi kaç dudaya çoban çeşmesi.

Vefasız Aslı’ya yol gösteren bu,

Kerem’in sazına cevap veren bu,

Kuruyan gözlere yaş gönderen bu...

Sızmadı toprağa çoban çeşmesi.

Leylâ gelin oldu, Mecnun mezarda,

Bir susuz yolcu yok şimdi dağlarda,

Ateşten kızaran bir gül ararda,

Gezer bağdan bağa çoban çeşmesi,

Ne şair yaş döker, ne aşık ağlar,

Tarihe karıştı eski sevdalar.

Beyhude seslenir, beyhude çağlar,

Bir sola, bir sağa çoban çeşmesi...

                                   Faruk Nafız Çamlıbel

         

1.,3.,4., dörtlüklerin kafiye ve redifleri bulunup uyak düzenleri yazılacak,nazım birimi belirtilecek.

Ödev: İstiklâl  Marşı’mızı aheng ve ritm özellikleri bakımından inceleyiniz.

Aliterasyon: Bir şiirin dizelerinde sürekli aynı ünsüzün tekrarlanmasından oluşan  ahenge  aliterasyon denir.

İSTANBUL’U DİNLİYORUM

İstanbul’u dinliyorum gözlerim kapalı

Önce hafiften bir rüzgar esiyor

Yavaş yavaş sallanıyor  

Yapraklar, ağaçlarda;

Uzaklarda, çok uzaklarda,

Sucuların hiç dinmeyen çıngırakları,

İstanbul’u dinliyorum gözlerim kapalı

İstanbul’u dinliyorum gözlerim kapalı

Kuşlar geçiyor, derken

Yükseklerden sürü sürü, çığlık çığlık

Ağlar çekiliyor dalyanlarda,

Bir kadının suya değiyor ayakları,

İstanbul’u dinliyorum gözlerim kapalı

İstanbul’u dinliyorum gözlerim kapalı

Serin serin Kapalıçarşı

Cıvıl cıvıl Mahmutpaşa

Güvercin dolu avlular

Çekiç sesleri geliyor doklardan

Güzelim bahar rüzgarında ter kokuları

İstanbul’u dinliyorum gözlerim kapalı

İstanbul’u dinliyorum gözlerim kapalı;

Başımda eski alemlerin sarhoşluğu

Loş kayıkhaneleriyle bir yalı;

Dinmiş lodosların  uğultusu içinde

İstanbul’u dinliyorum gözlerim kapalı

…..

   Orhan Veli Kanık

‘’İstanbul’u Dinliyorum’’ adlı şiirde ‘’-r’’ ve ‘’-l’’ sesleri kullanılarak aliterasyon yapılmıştır.

ÖDEV: Orhan Veli’nin ‘’Anlatamıyorum’’ adlı şiirinde aliterasyon sağlayan sessizler belirlenecek. ‘’m’’ sesi ile aliterasyon yapılmıştır.

Asonans: Bir şiirin dizelerinde sürekli aynı ünlünün tekrarlanmasıyla oluşan ahenge asonans denir.

                                                       

                                              

         GURBET

Gurbet o kadar acı

Ki ne varsa içimde,

Hepsi bana yabancı,

Hepsi başka biçimde!

Eriyorum git gide,

Evlada her ümide ,

Gurbet benliğimi de

Bitirmiş bir içimde.

Ne arzum, ne emelim,

Yaralanmış bir elim,

Ben gurbette değilim,

Gurbet benim içimde!

                   

                    Kemalettin Kamu

Gurbet şiirinde ‘’a’’ ve ‘’e’’ sesleriyle asonans yapılmıştır.

                                                          

                                                                  ŞİİR DİLİ

 

   Şiir insanın değişen duygu,çoşku,özlem ve hayallerini kendine özgü bir dille ifade eder. Dili daha canlı,daha güzel ve daha tesirli hale getirerek ona bir üst kimlik kazandırır. Şair günlük dildeki sözcükleri özenle seçer. Onlara yepyeni anlamlar kazandırır. Kullanılan dile yeni değerler ve anlamlar kazandırır. Benzetmelere değişmecelere (mecaz) yer verir. Somut varlıkları soyutlaştır, soyutları da somutlaştırır. Böylece duygu ve düşüncelerine bir anlam derinliği kazandırır.

                                                                  

                                                                   Söz Sanatları

                                                                        

                                                                       Teşbih

Anlama güç katmak için, aralarında gerçek ya da mecaz, çeşitli yönlerden ilgi, benzerlik bulunan en az iki varlıktan zayıf olanı nitelik bakımından güçlü olana benzetme sanatıdır.

Teşbih sanatında en az iki, en fazla dört öğe bulunur. Öğeleri şunlardır :
  

1- Benzeyen (müşebbeh, teşbih edilen, benzetilen) : Birbirine benzetilen şeylerden nitelik bakımından güçsüz olanıdır. 
2- Kendisine Benzetilen  : Birbirlerine benzetilen şeylerden nitelik bakımından daha üstün ve güçlü olanıdır.
3- Benzetme Yönü  : benzeyen ve kendisine benzetilen arasındaki ortak noktadır. Zaten benzetme bu ortak noktayı belirtmek için yapılır. (Ancak bu ortak nokta her zaman vurgulanarak zikredilmeyebilir.)

4- Benzetme Edatı  : Benzeyen ve kendisine benzetilen arasında benzetme ilgisi kuran kelime veya ektir.

Teşbihte genellikle şu kelime ya da ekler benzetme edatı olarak kullanılır :

Ör: Ali aslan gibi cesurdur.

      1- Benzeyen-benzetilen: Ali

      2- Kendisine benzetilen: aslan

      3- Benzetme yönü: cesaret

      4- Benzetme edatı: gibi

Ör: Cennet gibi güzel vatan

Ör: "Yol yılan gibi kıvrılıyor"

Bu sesler dokunuyor en ağrıyan yerime,

Bir eski çıban gibi işliyor içerime.

                    (Ayak Sesleri/ Necip Fazıl Kısakürek)

Benzeyen: Sesler

Kendisine benzetilen unsur:Eski çıban

Benzetme yönü: Batmak,işlemek

Benzetme edatı: Gibi

Teşbih-i beliğ:Sadece  benzeyen ve benzetilen ile yapılan ve benzetme edatı ile benzetme  yönü bulunmayan teşbihe teşbih-i beliğ denir.

Ör:Günlerim koklamadan attığım bir güldür.

Ör:Yarin dudağından getirilmiş

      Bir katre alevdir bu karanfil 

                                       Ahmet Haşim

Ör: Kömür gözlüm, gül dudaklım

      Sen de bir gün perişan ol

   Hicranî

Ör: Aslan askerler koşuyor.

                                                                

İstiare(İğretileme)

Sadece benzeyen ya da benzetilenle yapılan  teşbihe istiare denir. Açık istiare ve kapalı istiare olmak üzere ikiye ayrılır.

Açık istiare: Benzetme öğelerinden sadece kendisine benzetilenin bulunduğu benzeyenin bulunmadığı istiaredir.

Ör: Yüce dağ başında siyah tül vardır.

Benzeyen: bulut(söylenmemiş)

Benzetilen:siyah tül (söylenmiş)

Ör: Havada bir dost eli okşuyor derimizi

Benzeyen: Rüzgar(söylenmemiş)

Benzetilen: dost eli(söylanmiş)

Kapalı istiare: Benzetme öğelerinden sadece benzeyenle yapılan istiaredir. Kapalı istiarede  kendisine benzetilen yer almaz.

Ör:

Bir arslan miyav dedi

Minik fare kükredi

Fareden korktu kedi

Kedi pır uçuverdi

Dörtlükte ‘’aslan’’ , ‘’miyav’’ sözcüğüyle kediye;fare, kükredi sözcüğüyle  aslana; ‘’kedi’’ ‘’uçuverdi’’ sözcüğüyle kuşa  benzetilmiştir. Ancak dörtlükte benzetilene yer verilmemiştir.

Ör:     Yüce dağların başında

           Salkım salkım olan bulut.

Benzeyen:Bulut(var)

Kendisine benzetilen:üzüzm(yok)    

Teşhis(Kişileştirme)

İnsan dışındaki canlı ve cansız varlıklara insana özgü bir özellik verme sanatına teşhis denir.

Ör: Çatma kurban olayım çehreni ey nazlı hilâl

      Kahraman ırkıma bir gül ne bu şiddet bu celâl

Ör: Ağlama karanfil beni de ağlatma

      Sil göz yaşlarını

Ör: Gel bahar erit bu yolun karını

      Geçen seneleri anmayalım hiç

      Dinle bülbüllerin şarkılarını

      Güllerin kıpkızıl şarabını iç

İntak(Konuşturma)

     İnsan dışındaki canlı ve cansız varlıkların konuşturulması sanatıdır. Konuşturma kişileştirmeden sonra gelir.Varlıklar önce kişileştirilir sonra gerekirse konuşturulur. Her intakta bir kişileştir me vardır ama her kişileştirmede bir intak yoktur.Fabllar bu sanata örnektir.

Ör:Mor menekşe:’’Bana dokunma;’’diye bağırdı.

Ör:Minik kuş:’’Anne beni rüyalar ülkesine götür.’’diye yalvarıyordu.

Tezat(Karşıtlık)

Ör:Ağlarım hatıra geldikçe gülüştüklerimiz

Ör.Ağzına yok dediler dediklerince var imiş

Ör: Ne efsunkâr imişsin âh ey didâr-ı hürriyet

      Esir-i aşkın olduk gerçi kurtulduk esaretten

Mübalağa(Abartma)

Bir sözün etkisini arttırmak amacıyla bir şeyi olduğundan çok göstermek ya da olmayacak biçimde anlatma sanatıdır.

Ör: Şühedâ fışkıracak toprağı sıksan şühedâ    

Ör: Alem sele gitti gözüm yaşından.
      Bir ah çeksem dağı taşı eritir,

                                                        

Ör: Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?

      Gömelim gel seni tarihe desem,sığmazsın.

Ör: O kadar zayıftı ki

      Bir dalın arkasına geçse göremezdi kimse onu

Telmih(Hatırlatnma)

Söz arasında herkesin bildiği bir olaya ya da kişiye işaret etme sanatı.

Vefasız Aslı’ya yol gösteren bu,

Kerem’in sazına cevap veren bu.

Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor teshidi,

Bedrin aslanları ancak bu kadar şanlı idi.

                                                   M. Akif Ersoy

Ekmek Leyla oldu bire dostlarım,

Mecnun olup ardı sıra giderim.

Şu Boğaz harbı nedir?Var mı ki dünyada eşi?

En keşif orduların yükleniyor dördü beşi.

                                                    M. Akif Ersoy

Gökyüzünde İsa ile,

Tur dağında Musa ile ,

Elindeki asa ile,

Çağırayım Mevlam seni.

                          Yunus Emre

                        

Tecahül-i Arif(Bilip de Bilmemezlikten Gelme)

Bilinen bir gerçeği bilmez görünerek anlatma sanatıdır.

Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?

Benim mi Allah’ım bu çizgili yüz?

                                  Cahit  Sıtkı Tarancı

Sular mı yandı,neden tunca benziyor mermer?

                                                       Ahmet Haşim

Hüsn-i talil(Güzel Bir Nedene Bağlama)

Sebebi bilinen bir olayın meydana gelişini,gerçek sebebinin dışında başka,güzel bir nedene bağlamadır.

Senin o gül yüzünü görmek için

Sana güneş bakmak için doğuyor.

Birçok gidenin her biri memnun ki yerinden

Birçok seneler geçti dönen yok seferinden

                                           Yahya Kemal Beyatlı

Tenasüp

Anlam yönünden birbiriyle ilgili sözcükleri bir arada kullanmaktır.

Ör:Yine bahar, bülbül sesinden

      Seda verip seslendin mi yaylalar

      Çevre yanın lale sümbül bürümüş

      Gelin olup süsülendin mi yaylalar

●Bu  dizelerde ‘’bahar,yayla,lale, sümbül,bülbül  

   sesi,seda’’ birbiriyle ilgili sözcükler olarak                    

Ör: Aşk derdiyle hoşem el çek ilacımdan tabip

    Kılma derman kim helakim zehr-i dermendadır.

●Bu dizelerde ‘’dert,derman,ilaç,tabip’’ birbiriyle            

   ilgili sözcükler olarak kullanılmıştır.

   Kullanılmıştır.

Mecaz-ı Mürsel (Ad Aktarması)

     Bir sözün benzetme amacı güdülmeden gerçek anlamı dışında kullanılması sanatıdır.Gerçek anlama gelmesi imkansızdır.

Ör:Ankara bu olaya tepki gösterdi.

     Burada tepki gösteren şehir değil.Anakara da bulunan hükümettir.Mecaz-ı mürsel yapılmış.Şehir söylenmiş hükümet kastedilmiştir.

Ör:Cemil Meriç’i her okuyuşumda yeni bir şeyler buluyorum. (Kitabını okuyorum kendisini değil)

Ör: Kırmızı beyaz bu sene başarı gösteremedi.

Ör:Evin suyu patlamış.

 

                                            ŞİİRDE YAPI

     Şiirin yapısı anlam ve ses  kaynaşmasından oluşur. Anlam ve ses kaynaşmasından oluşan nazım birimlerine beyit,kıt’a,bent,mısra gibi isimler verilir. Dize ,beyit,dörtlük gibi birimlerle ölçü, kafiye düzeni,tema ve imgeler  belli bir bütün oluşturarak şiirde yapıyı meydana getirir.

Nazım birimi: Bir manzumede anlam bütünlüğü taşıyan en küçük parçaya nazım birimi denir. Nazım birimi en az iki dizeden oluşmak üzere üç, dört, beş veya daha fazla dizeden oluşabilir.

Mısra (Dize): Bir şiirin her bir satırına dize denir.

Beyit: İki dizeden oluşan nazım birimine beyit denir.

Ör: Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi

      Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi

   Kanuni Sultan Süleyman

Kıt’a(Dörtlük): Dört dizeden oluşan nazım birimine kıt’a veya dörtlük denir.

Ör: Tarihim,şerefim,şiirim,her şeyim

      Yer yüzünde yer beğen

      Nereye dikilmek istersen,

      Seni oraya dikeyim!

   Arif Nihat Asya

Bent: İkilik ve dörtlük dışında kalan 3,5,7 veya daha fazla eşit satıdaki dizelerden oluşan nazım birimine bent denir.

Bugün Cuma

Büyük annemi hatırlıyorum

Dolayısıyla çocukluğumu

Uzun olsaydı o günler!

Yere düşen ekmek parçasını

Öpüp başıma götürdüğüm günler!

Konu: Üzerinde söz söylenen herhangi bir olay, düşünce veya duruma konu denir. Bir şiir birden fazla konuya değinebilir.

Tema: Şiirin bütününe hakim olan duygu veya hayale tema  denir.

     Şiirin yapısını oluşturan tüm bu öğeler gerek Divan edebiyatımızda gerekse Halk edebiyatında  gelenek çerçevesi içerisinde çeşitli nazım şekilleri ve türleri oluşturmak amacıyla belli ölçülerde kullanılmıştır. Oluşan bu  nazım şekilleri ve türleri Halk edebiyatı ve Divan edebiyatı nazım şekilleri ve türleri başlıkları altında ele alınırlar.

TÜRK HALK EDEBİYATI

İslamiyet öncesinden günümüze kadar kesintisiz gelen bir edebiyattır.

Halk içinde yetişmiş ozanları icra ettiği bir edebiyattır.

Temelinde sözlü bir gelenek vardır.

Dili sadedir.

Dörtlük ve yarım kafiye esaslıdır.

Hece ölçüsü kullanılmıştır.

Halkın dertlerini, sevinçlerini, her türlü duygularını işlemektedir.

Bu edebiyatı genellikle “aşık”adı verilen sazlarıyla yazdıklarını besteleyip köy köy dolaşan ozanlar icra etmiştir.

Koşma, destan, semai, varsağı, mani, ağıt, türkü, bilmece, atasözü, devriye, şathiye, ilahi, deme gibi çeşitli nazım şekilleri vardır.

Kendi arasında : “Âşık Tarzı, Anonim,Dini-Tasavvufi olmak üzere 3’e ayrılır.

                                          

A) ÂŞIK TARZI HALK EDEBİYATI  NAZIM ŞEKİLERİ

İslamiyet'ten önce başlamıştır.

Eskiden “kam,baksı” adı verilen ozonlara bu dönemde “AŞIK”adı verilmiştir.

Âşıklar şiirlerini bağlama adı verilen sazlarla köy köy dolaşıp söylemiştir.

Hece ölçüsü kullanılmıştır.

Dili sadedir.

Nazım birimi dörtlüktür, yarım kafiye kullanılmıştır.

Son dörtlükte şairin mahlası(adı) kullanılır.

Koşma, mani, türkü, semai, varsağı destan gibi biçimleri mevcuttur.

Aşk, ölüm, gurbet, ayrılık konuları sıklıkla ilenmiştir.

Coşkulu, lirik bir söylenişi vardır.

Koşma, mani, türkü, semai, varsağı destan gibi biçimleri mevcuttur.

17. yüzyıldan sonra divan edebiyatından etkilenmeye başlamıştır.

Koşma

·     Aşk, ayrılık, gurbet,sevgi,doğa,yiğitlik gibi geniş çerçeveli konuların işlendiği bir nazım şaklidir.

·     11’li hece ölçüsüyle yazılır.

·     En az 3 en fazla 12 dörtlükten oluşur.

·     Dili sadedir.

·     Kafiye düzeni “abab,cccb,dddb…”şeklindedir.

·     Son dörtlükte şairin mahlası bulunur.

·     Koşmanın konularına göre “güzelleme, koçaklama, ağıt, taşlama”adlı türleri vardır.

Güzelleme:İnsan ve doğa sevgisinin lirik bir edayla işlendiği koşmalara denir.

Koçaklama: Savaş, yiğitlik, kahramanlık gibi konuları işleyen koşmalara denir.

Ağıt: Ölen kişinin arkasından duyulan acının ve onun iyiliklerinin işlendiği koşmadır.

Taşlama: Toplumun veya bireylerin aksayan yönlerini eleştiren koşmalara denir.

Varsağı

·     Toros Dağları ve Adana civarında yaşayan “VARSAK” boylarının söyledikleri türkülere denir.

·     Kafiye düzeni koşma gibidir.

·     4+4 şeklinde 8’li ölçüyle söylenir.

·     “BRE, BEHEY, HEY “ nidaları sıklıkla kullanılmıştır.Babacan ve erkekçe bir tavırla söylenir.

·     En az 3 en fazla 5 dörtlüktür.

·     Konu olarak hayattan ve talihten şikayet gibi konular işlenir.

Semai

·     Koşma ile aynı konular işlenir.

·     Kafiye düzeni koşma ile aynıdır.

·     4 + 4 =8 ‘li ölçüyle yazılır.

·     3–5 dörtlükten oluşur.

·     Koşmadan ezgisi,dörtlük sayısı ve ölçüsü bakımından ayrılır

Destan

·     6+5 ‘li hece ölçüsüyle söylenir.

·     Halk edebiyatının en uzun nazım biçimidir.

·     Kendine özgü bir söylenişi vardır.

·     Kafiye düzeni koşma ile aynıdır.

·     Ayaklanma, kıtlık, savaş, hastalık gibi toplumsal konular işlendiği gibi bireysel konuların 

      işlendiği destanlar da vardır.            

·     Dörtlük sayısında sınırlama yoktur.

Not:Destanlar doğal ve yapma destan olmak üzere ikiye ayrılır.

Doğal Destan:Toplumu derinden etkileyen savaş,göç,afet vb. olayları halkın dilden dile aktarması ve şairler tarafından saz eşliğinde seslendirilmesi ile oluşan ve yazarı belli olmayan destanlardır.Halkın ortak malıdır.

Yapma Destan:Tarihi bir olayın üzerinden yıllar geçtikten sonra bir yazar  tarafından destan özelliklerine uygun olarak yeniden kaleme alınmasıyla oluşan ve yazarı belli olan destanlardır.  

                                 ANONİM HALK EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ

Türkü

·     Kendine özgü bir ezgi ile söylenen nazım biçimidir.

·     Genellikle anonimdir,yazarı bilinenleri de zamanla halka mal olmuştur.

·     Aşk, tabiat,ayrılık,hasret,gurbet,sevgi,güzellik gibi konular işlenir

·     Türküler 8’li(4+4) veya 11’li(4+4+3) hece ölçüsüyle söylenir.

·     Türkülerin konusu ve şekilleri devirden devire değişir.

·     Türküler iki bölümden oluşur.

1-Bent:Türkünün asıl sözlerinin bulunduğu bölümdür.

2-Kavuştak:Her bendin sonunda tekrarlanan bölümdür. Nakarat  ya da bağlama adı da verilir.

Not:Destanlar hem aşık tarzı hem de anonim halk edebiyatı ürünlerine dahildir.

Mani

·     Hecenin 7’li kalıbıyla söylenirler.

·     Bir dörtlükten oluşur.

·     Uyak düzeni aaxa şeklindedir.

·     İlk iki dize doldurmadır. Asıl konu son iki dizededir.

·     Konu sınırlaması yoktur.

Nİnni

Annelerin çocukları uyutmak için belli bir ezgiyle söylediği sözlü edebiyat ürünleridir.

·     7’li,8’li ve 9’lu hece ölçüsüyle söylenir.

                                                         DİNÎ TASAVVUFΠ HALK ŞİİRİ

a)Hece ölçüsü ağırlıklıdır,az da olsa aruz ölçüsü kullanılmıştır.

b)Yarım uyak ve redif sık kullanılmıştır.

c)Tasavvuf terimlerinin dışında dil,halkın anlayabileceği nitelikte ve sadedir.

d)Saz eşliğinde söylenenlerde vardır.

e)Süslemesizdir.

f)İlahi,nefes ,deme ,şathiye,nutuk ve devriye  başlıca nazım türleridir.

g)Allah sevgisi,nefsin öldürülmesi,insan sevgisi,ölüm,Allah’a varış yolları,tasavvuf ilkeleri temel konularıdır.

h)Coşkuludur,genellikle didaktik şiirlerden oluşur.

I)Nazım birimi dörtlüktür ancak beyitle oluşturulmuş türlerde vardır.

Dinî Tasavvufî Halk  Edebiyatı Nazım Türleri

İlahi: Tekke edebiyatının ana nazım türüdür.8’li hece ölçüsüyle söylenirler 7 ve 11’li de olabilir.Fanili,k Allah sevgisi,nefsin öldürülmesi temel konusudur.Bu türün en büyük ustası Yunus Emre’dir.

Nefes: 8’li hece ölçüsüyle söylenirler.İlahilerin konularının Bektaşilerce söylenmesi sonucu ortaya çıkmış türdür.Hz. Muhammed ve Hz. Ali ile ilgili şiirler vardır.

Deme: 8’li hece ölçüsüyle söylenir müritlere öğreticiliği esas alır.

Nutuk: 8’li hece ölçüsüyle söylenir müritlere öğreticiliği esas alır.

Devriye: Alah’tan gelen insanın yine Allah’a döneceğini anlatan şiirlerdir.

Şathiye:  Korkuya dayalı din anlayışına eleştiri niteliğinde olan şiirlerdir. Allah ile konuşuluyor gibi söylenir. Bu türde eser veren başlıca ozanlar; Yunus Emre,Hacı Bayramı Veli,Süleymen Çelebi,Nesimi,Kaygusuz Abdal, Pir Sultan Abdal,Mevlana’dır.

                                     

DİVAN EDEBİYATI ( KLASİK  EDEBİYAT)

      İslamiyet’in kabulünden sonra Türkler yaşamın her alanında Araplardan, Farslardan etkilenmişlerdir. Bu etkileşimin en belirgin olduğu alanların başında edebiyat göze çarpmaktadır.

13. yy dan dan itibaren şair ve yazarlar Fars- Arap etkisine girmeye başlamıştır.

Şairler şiirlerini “DİVAN” adını verdikleri bir kitapta topladıkları için bu edebiyatına “Divan Edebiyatı” denilmiştir.Ayrıca “klasik-eski –zümre edebiyatı” da denilir

·     Bu edebiyatın özünde dinde tasavvuf vardır.

·     Dil çoğunlukla halkın anlayacağı tarzda değildir.

·     Arap ve Fars edebiyatı örnek alınmıştır.

·     Saraydan destek gördüğü için “saray edebiyatı” da denilmiştir

·     Ölçü olarak “aruz ölçüsü” kullanılmış.

·     Çoğunlukla aşk, şarap, kadın övgü, din, ahlak, tasavvuf konuları işlenmiştir

·     Kafiye hem göz hem de kulak için anlayışı hakimdir.

·     Zengin ve tam kafiye sıklıkla kullanılmıştır.

                                        

   Divan edebiyatı nazım şekilleri

Dörtlük halindekiler           Bent Halinde               Beyit halindekiler

Rubai                        Terci-i bent                       Kıt’a

Şarkı                        Terkib-i bent                     Müstezat     

Tuyuğ                                                               Şehrengiz

Murabba                                                       Gazel,kaside

                                                                             Mesnevi                                                 

DİVAN EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ

Nazım Birimi Beyit Olanlar

Gazel

Güzellik, aşk, kadın, şarap gibi konuları işleyen nazım türüdür.

Araplarda Farslara onlardan da Türklere geçmiştir.

Gazelin ilk beytine “matla”son beytine “makta” denir.

Makta  beytinde şairin mahlası(takma adı) kullanılır.

En güzel beytine “beyt’ül gazel ya da şah beyit” denir.

Gazelin bütün beyitlerinde aynı konu işleniyorsa buna  yek-ahenk gazel denir.

Bütün beyitler aynı söyleyiş güzelliğine sahip ise buna  yek-âvâz gazel denir.

Kafiye şeması: “aa,ba, ca da...” şeklindedir.

En az beş en fazla on beş beyitten oluşur.

Konu birliği yoktur. Her beyit başka bir konudan bahsedebilir.

Dize sonlarındaki  uyaklardan başka dize ortalarında da uyak bulunan gazellere musammat gazel denir.

Türk edebiyatında Fuzûli,Bâki, Nedim en tanınmış gazel şairleridir.

Kaside

Din ve devlet büyüklerini övmek amacıyla yazılan şiirlere denir.

En az 33 en fazla 99 beyitten oluşur.

Kafiye düzeni gazelle aynıdır.

İlk beytine matla, son beytine makta, şairin adının bulunduğu beyte taç beyit adı verilir.

Kaside: nesip-girizgâh-methiye-tegazzül-fahriye-dua bölümlerinden oluşur.

Nesib: Kasidenin giriş bölümüdür.

Girizgah: Konuya giriş niteliğinde olan bölümdür.

Methiye: Övülecek olan kişinin yüceliklerinin sıralandığı bölümdür.

Fahriye: Şairin kendini övdüğü kısımdır.

Tegazzül: Şair bu bölümde  bir gazele yer verir.

Dua: Övülen kişinin başarısı için Allah’a dua edilir.

Konularına Göre Kasideler

Tevhid:Allah’ın birliğini anlatan kasidelere denir.

Münacat:Allah’a dua etmek ve yalvarmak için yazılanlara denir.

Methiye:Herhangi bir şahsı övmek için yazılanlar denir.

Naat:Peygamberleri övmek için yazılanlara denir.

Hicviye:Birini eleştirmek için yazılanlara denir.

Mersiye:Ölen birinin arkasından yazılanlara denir.

      Edebiyatımızda kaside türünün en güzel örneklerini Nef’i vermiştir. Onun Siham-ı Kaza  adlı kasidesi bu türün en meşhur örneğidir.

Mesnevi

Beyit sayısı sınırsızdır.

Konu sınırlaması yoktur. Genellikle savaş, aşk,tarihi olaylar,dinî olaylar gibi konular işlenir.

Mesneviler o dönemde roman ve hikaye türünün yerini tutuyordu.

Her beyit kendi arasında kafiyelidir.

Uyak düzeni aa, bb,cc,dd,ee,… şeklinde devam eder.

Bir şehrin güzelliğini anlata mesnevilere şehrengiz denir.

Türk edebiyatındaki ünlü mesneviler şunlardır:

Fuzuli- Leyla ile Mecnun

Şeyh Galip- Hüsm ü Aşk

Şeyhi-Harname

Ahmedi-İskendername

Nabi- Hayrabat

Süleyman Çelebi-Mevlid

Mevlana- Mesnevi

Nazım Birimi Dörtlük Olanlar

Rubai

Kafiyelenişi aaxa şeklindedir.

Aruzun belli kalıplarıyla yazılır.

Hayatın anlamı ve hayat felsefesi,dünyanın nimetlerinden yararlanma  ve ölüm gibi konular işlenmiştir.

İran edebiyatına ait olan bu türün en büyük şairi Ömer Hayyam’dır.

Türkçe rubailerin en güzel örneklerini Yahya Kemal vermiştir.

                                                                  

Tuyuğ

Divan edebiyatına Türklerin kazandırdığı bir nazım şeklidir.

Felsefi konular işlenmektedir.

Kadı Burhanettin’in tuyuğları meşhurdur.

Uyak düzeni rubai gibidir. Fâilâtün fâilâtün fâilün kalıbıyla yazılır.

Şarkı

Besteyle okunmak için yazılan ve dörtlüklerden oluşan nazım biçimidir.

Dörtlük sayısı 3ile 5 arasında değişir.

Birinci dörtlükte 2. ve 4. dizeler diğer dörtlüklerde 4.  dizeler aynen tekrarlanır. Buna nakarat denir.

Türklerin divan edebiyatına kazandırdığı bir türdür.

Aşk ,sevgi,günlük hayat gibi konular işlanir.

Halk deyişlerine ve söyleyişlerine yer verilir.

Şarkı türünün ilk kullanıcısı ve en önemli temsilcisi Nedim’dir.

Yahya kemal de bu türü ustalıkla kullanmıştır.

Diğer Türler

Terkib-i Bent

Bentlerle kurulmuş olan bir nazım şaklidir.

Her bent 7 il 10 beyitten oluşut.

Bent sayısı 5 ile 15 arasındadır.

Bentleri birbirine  bağlayan beyitlere vasıta beyti denir.

Şairin toplumsal ve felsefi konulardaki düşünceleri konu olarak işlenir.

Terkib-i Bent türünün en önemli ismi Bağdatlı Ruhi’dir.

Türk edebiyatında bu türün en önemli ismi Ziya Paşa’dır.

Terci-i Bent

 Terkib-i bente benzer.

Yalnız burada bentler arasındaki vasıta beyti aynen tekrarlanır.

Konu da  daha çok Allah’ın kudreti,kainatın sırları ve kainatın zıtlıkları gibi konulara yer verilir.

Bu türün de  Türk edebiyatındaki en önemli temsilcisi Ziya Paşa’dır.

ŞİİR VE GELENEK

Şiir ve gelenek arasında ilişki kurma

KAZANIMLAR

·   Şiir geleneğinin, daha önce yaşamış şairlerin eserleriyle oluştuğunu fark eder.

·   Sosyal ve kültürel ortamın şiire kazandırdığı farklı söyleyiş ve özellikleri kavrar.

·   Her dilin kendine ait bir şiir geleneği olduğunu kavrar.

·   Şiirin ait olduğu geleneğin özelliklerini belirler.

 ” Dersten önce öğrencilerden Türk şiirindeki belli başlı şiir gelenekleri hakkında araştırma yapmaları istenir.

HAZIRLIK ÇALIŞMALARI

·         Gelenek ne demektir?

·         Resim, müzik, mimarî, şiir gibi alanlarda gelenekten söz edilebilir mi? Düşüncelerinizi örneklerle açıklayınız.

·         Şiir yazıyor musunuz,; beğendiğiniz, şiirlerinden etkilendiğiniz şairler var mı? Yazdığınız şiirlerde usta şairlerin şiirlerinin etkisi  sizce ne kadardır?

·         Başlangıçtan günümüze kadar belli bir şiir geleneğinden söz edilebilir mi?

·         Klasik Türk şiiri,  Türk halk şiiri,  Dinî Tasavvufî Türk şiiri gibi adlandırmaların  şiir geleneği ile ilgisi olabilir mi? Niçin?

·         Cumhuriyet öncesi Türk şiirinde şiirlerin özel bir adının olmaması belirli tarzlarda yazılan şiirlerin kaside, gazel, mesnevi, koşma, semai, .... gibi genel  adlarla adlandırılmalarının nedeni neler olabilir?

İNCELEME

Öğrenciler, gruplara  ayrılır. Gruplardan aşağıdaki farklı yüzyıllarda yazılmış  beyit, dörtlük ve  şiirleri; şiir dili, tema, zihniyet, yapı, ahenk unsurları, şiirde gerçeklik ve anlam bakımından incelemeleri istenir.

“Yârin cefâsı cümle vefâdır cefâ değil   Yâri cefâ kılar diyen ehl-i vefâ değil   Maşuku her ne kılsa revâdır muhibbine   İllâ firâkı odına yakmak revâ değil” Seyyid Nesimî (14.yy) “Mende Mecnûn’dan füzûn âşıklık isti’dâdı var  Âşık-ı sâdık menem Mecnûn’un  ancak adı var”                                           Fuzûlî (16.yy) “ Meni candan usandırdı cefâdan yâr usanmaz mı  Felekler yandı âhımdan murâdum şem’i yanmaz mı   Kamu bîmârına cânan devâ-yı derd eder ihsân Niçün kılmaz mana dermân meni bîmar sanmaz mı”                                            Fuzûlî (16.yy)

“Şol dilrübâ ki âşıka yüz bin cefâsı var   Hakkaa ki her cefâsına bin bir vefâsı var   Yüz bin belâsı var ola aşkın belâ budur   Her bir belâsının nice bin mübtelâsı var”                                          Necatî (15.yy) Âşıka ta'n etmek olmaz mübtelâdır n'eylesin Âdeme mihr ü mahabbet bir belâdır n'eylesin Gönlü dilberden kesilmezse acep mi âşıkın Gamzesiyle tâ ezelden âşinâdır n'eylesin                                       Nef’i (17.yy) “Gonca gülsün gül açılsın cûy feryâd eylesin   Sen sus ey bülbül biraz gülşende yârim söylesin”                                       Nâbî (17.yy) “Bana kul olsun deyû hâcet ne fermân etmeğe Ben senin çoktan efendim bende-i fermanınım”                                      Nedim (18.yy)

TREN SESİ Garibim Ne bir güzel var Avutacak gönlümü Bu şehirde, Ne de tanıdık bir çehre; Bir tren sesi Duymaya göreyim İki gözüm iki çeşme.                                  Orhan Veli

DEĞİŞİK                       Başka türlü bir şey benim istediğim, Ne ağaca benzer ne de buluta benzer; Burası gibi değil gideceğim memleket, Denizi ayrı deniz, havası ayrı hava; Nerde gördüklerim, nerde o beklediğim kız Rengi başka, tadı başka.                                                Can Yücel

Yukarıdaki  şiirlerden hangilerinin,  hangi şiir geleneği içerisinde oluştuğu gruplara sorulur.  Şiirlerin yazıldıkları yüzyıllara dikkat çekilir.  Halk şiiri ve Klasik şiir geleneğinin yüzyıllar boyunca devam ettiği,   şairlerin kendilerinden önce yaşayan şairlerden etkilendikleri, kendi şiir  anlayışını oluştururken gelenekten yararlandıkları   öğrencilere sezdirilir.  

[!] Şiir geleneğinin daha önce yaşamış şairlerin eserleriyle oluştuğu ve  geleneği oluşturan şairler arasında ilişkiler olduğu vurgulanır. Her dilin kendi şiir geleneğini tarihî akış içinde oluşturduğu belirtilir. (!] Divan şiiri, halk şiiri,  modern şiir, serbest şiir, saf şiir vb.)

Tanzimat’tan sonra kurulan edebî toplulukların bazılarının Halk şiirinden, bazılarının Klasik şiirden, bazılarınınsa Batı şiirinden etkilendikleri ifade edilir.

SES Günlerce ne gördüm ne de kimseye sordum, 'Yarab! hele kalp ağrılarım durdu!' diyordum. His var mı bu âlemde nekahat gibi tatlı Gönlüm bu sevincin heyecanıyla kanatlı Bir taze bahar âlemi seyretti felekte, Mevsim mütehayyil, vakit akşamdı Bebek'te, Akşam!.. Lekesiz,,saf, iyi bir yüz gibi akşam!.. Ta karşı bayırlarda tutuşmuş iki üç cam; Sakin koyu,şen cepheli kasrıyle Küçüksu, Ardında vatan semtinin ormanları kuytu; Bir neşeli hengamede çepçevre yamaçlar Hep aynı tehassüsle meyillenmiş ağaçlar

Dalgın duyuyor rüzgarın ahengini dal dal. Baktım süzülüp geçti açıktan iki sandal. Bir lahzada bir pancur açılmış gibi yazdan Bir bestenin engin sesi yükseldi boğazdan Coşmuş yine bir aşkın uzak hatırasıyla, Aksetti uyanmış tepelerden sırasıyla, Dağ dağ o güzel ses bütün etrafı gezindi: Görmüş ve geçirmiş denizin kalbine sindi. Ani bir üzüntüyle bu rüyadan uyandım. Tekrar o alev gömleği giymiş gibi yandım, Her yerden o,hem aynı bakış ,aynı emelde, Bir kanlı gül ağzında ve mey kasesi elde; Her yerden o, hem aynı güzellikte göründü, Sandım bu biten gün beni ram ettiği gündü.                                  Yahya Kemal Beyatlı

ÇAKIL Seni düşünürken Bir çakıl taşı ısınır içimde Bir kuş gelir yüreğimin ucuna konar Bir gelincik açılır ansızın Bir gelincik sinsi sinsi kanar Seni düşünürken Bir erik ağacı tepeden tırnağa donanır Deliler gibi dönmeğe başlar Döndükçe yumak yumak çözülür Çözüldükçe ufalır küçülür Çekirdeği henüz süt bağlamış Masmavi bir erik kesilir ağzımda Dokundukça yanar dudaklarım Seni düşünürken Bir çakıl taşı ısınır içimde. Bedri Rahmi Eyüboğlu

FATİH’İN RESMİ (SONE) Ayasofya kubbesinde ak bir bulut, Baktım, gitti gider. Balrengi tesbihim Kehribar günler, düştü yaprak ve umut, Güz yağmuru indi camda düğüm düğüm. Benimdi savrulan kaftanlar, benimdi Atların boynu, yerinde yeller eser! Surların taşlarına sürdüm elimi, Benimdi İstanbul, burçlar bana benzer. Altın sahanlarda aş yedim, su içtim Altın kupadan, zorlu Tuna'dan geçtim, Ben Sultan Mehmet, Avni, tuğlarla yüce. Bir resimde kaldım cüce, ben değilim, Sarığım, soğuk kürküm, kokusuz gülüm, Ararım, aranırım yerde delice.                            Oktay Rıfat Horozcu

YAPRAK (TERZA RİMA) Anıyordum baharı; çırpınarak Düştü bir gölge şey avuçlarıma; Baktım:ölmüş, zavallı bir yaprak... Ey hazan artık intikam alma; Şimdi zulmetleriyle haykıracak Sana hüsran bakışlı mavi sema! Bu hazan belli çok fidan kıracak, Örtecek dallarıyla yollarımı... Sen fakat söyle ey güzel yaprak Söyle çehren kadar ölüm sarı mı?                        Ali Canip Yöntem

GÖZLERİN Ruhumda gizli bir emel mi arar Gözlerime bakıp dalan gözlerin Aklıma gelmedik bilmece sorar Beni hülyalara salan gözlerin Sihirdir şüphesiz bütün bu şeyler Bakışın zihnimi perişan eyler Bana aşk elinden efsane söyler Aşka inanmayan yalan gözlerin               Rıza Tevfik Bölükbaşı

ANLAMA YORUMLAMA

  Öğrencilerden, aşağıda verilen  şiirlerin ait oldukları gelenekle ilişkilerini araştırmaları, daha sonra birkaç öğrenciden araştırma sonuçlarını sınıfa sözlü olarak sunması istenir.

GAZEL Ezelden şâh-ı ışkun bende-i fermanıyuz cânâ Mahabbet mülkinün sultân-ı âlîşânıyuz cânâ Sehâb-ı lütfün âbın teşne-dillerden dirîg itme Bu deştün bağrı yanmış lâle-i nu'mânıyuz cânâ Zamâne bizde cevher sezdügiçün dil-hırâş eyler Anunçun bağrumuz hûndur maârif kânıyuz cânâ Mükedder kılmasın gerd-i küdûret çeşme-i cânı Bilürsin âb-ı rûy-i mülket-i Osmânîyüz cânâ Cihanı câm-ı nazmum şi'r-i Bâkî gibi devr eyler Bu bezmün şimdi biz de Câmi-i devrânıyuz cânâ          Bâkî

1.Ey sevgili! Aşk pâdişâhının ezelden beri fermanlı kölesiyiz. Sevgi ülkesinin yüce şanlı sultanıyız. 2.Bağış bulutunun suyunu, susamış gönüllerden esirgeme. Bu çölün bağrı yanmış gelinciğiyiz, ey sevgili! 3.Zamane, bizde cevher sezdiği için gönlümüzü tırmalar. Ey sevgili, onun için bağrımız kandır; biz maarif madeni ocağıyız. 4.Ey sevgili! Gam tozu can çeşmesini bulandırmasın. Bilirsin, Osmanlı ülkesinin yüzsuyuyuz (şerefiyiz). 5.Nazmımın kadehi, cihanı Bâkî'nin şiiri gibi devreyler. Bu mecliste şimdi biz de zamanın Câmî'siyiz, ey sevgili!

BİR SEHER VAKTİNDE Bir seher vaktinde indim bağlara Öter şeyda bülbül, dil yarelenir Bakmaz mısın sinemde dağlara Derdim dökmeye dil yarelenir

Boş geçirmeyelim gel bu çağları Dolaşalım sahraları, dağları Bir gün gazel döker ömrün bağları Eser sam  yelleri dal yarelenir

Daimi’yim yanar aşkın çırağı Dostun muhabbeti cennet otağı Ancak şu dünyada derdim ortağı Sazım figan eder tel yarelenir                            Âşık Daimî (20.yy)

HİKÂYE Senin dudakların pembe Ellerin beyaz, Al tut ellerimi bebek Tut biraz! Benim doğduğum köylerde Ceviz ağaçları yoktu, Ben bu yüzden serinliğe hasretim Okşa biraz! Benim doğduğum köylerde Buğday tarlaları yoktu, Dağıt saçlarını bebek Savur biraz! Benim doğduğum köyleri Akşamları eşkıyalar basardı. Ben bu yüzden yalnızlığı hiç sevmem Konuş biraz!

Benim doğduğum köylerde İnsanlar gülmesini bilmezdi, Ben bu yüzden böyle nâçar kalmışım, Gül biraz! Benim doğduğum köylerde Kuzey rüzgarları eserdi, Hep bu yüzden dudaklarım çatlaktır Öp biraz! Sen Türkiye gibi aydınlık ve güzelsin. Benim doğduğum köyler de güzeldi. Sen de anlat doğduğun yerleri Anlat biraz.                          Cahit Külebi

Açıklamalar tamamlandıktan sonra, bu aşamaya kadar  incelenen  tüm şiirlerden hareketle Klasik Türk şiirinin, Türk Halk şiirinin özellikleri öğrencilerce belirlenir, serbest şiir geleneğinin Halk şiiri ve Divan şiiri geleneğinden ayrılan özellikleri açıklanır.

Sosyal ve kültürel ortamın şiire kazandırdığı farklı söyleyiş ve özellikleri üzerinde durulur.

Tanzimat sonrası edebiyat toplulukları ve şiir anlayışlarından kısaca bahsedilebilir.

                                      DEĞERLENDİRME

İslamiyet’in kabul edilmesinden sonra Türk şiir geleneğinde görülen değişiklikler nelerdir?

Aşağıdaki şiir parçaları farklı yüzyıllara ait ürünlerdir. Bu parçalar arasında ne gibi benzerlikler vardır?

İslamiyet Öncesi Türk Şiiri Örneği: Kaz buz kamug erüşti Taglar suvı akıştı Kökşin bulut örüşti Kayguk bolup egrişür Kar buz tümü eridi Dağların suları akıştı Mavi bulut yükseldi Kayık gibi sallanır

İslamî Dönem Türk Halk Şiiri Örneği: Elâ gözlerini sevdiğim dilber Salınıp geldiğin yolar öğünsün Ne güzel yaratmış seni Yaradan İnce belin saran kollar öğünsün                                     Gevherî

Cumhuriyet Dönemi (Beş Hececiler Topluluğu) Şiir Örneği: "Göynünü Şirin'in aşkı sarınca    Yol almış hayatın ufuklarınca,    O hızla dağları Ferhat yarınca    Başlamış akmağa çoban çeşmesi..."                      Faruk Nafiz Çamlıbel

 

Yukarıdaki şiir parçalarından hareketle Türk şiirinde “millî şiir geleneği”nden bahsedilebilir mi? Nasıl?

Öğrencilerden Klasik Türk şiiri,  Türk Halk şiiri,  Dinî Tasavvufî Türk şiiri geleneğiyle yazılmış birer şiir bulmaları istenir. Bu şiirlerden bazıları sınıfta okunur.

ŞİİRDE TEMA

Ziller Çalacak

Ziller çalacak… Sizler derslerinize gireceksiniz bir bir.

Zil çalacak, ziller çalacak benim için 

Duyacağım evlerden, kırlardan, denizlerden;

Tâ içimden birisi gidecek uça, ese…

Ama ben, ben artık gidemeyeceğim

Zil çalacak… Siz geminize treninize gireceksiniz bir bir.

Zil çalacak, ziller çalacak benim için

Duyacağım iskelelerden istasyonlardan bütün,

Tâ içimden birisi koşacak ardınızdan…

Ama ben,ben artık gelemeyeceğim

Sonra bir gün bir çalacak yine,

Hiç kimseler, kimsecikler duymayacak…

Ne sınıflar,ne iskeleler,ne istasyonlar, ne siz…

Tâ içimden birisi kalacak oralarda…

Ben gideceğim.

            Zeki Ömer Defne

Konu:Şiir üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde öğretmenin öğrencilerinden ayrılışı, ikinci bölümde öğretmenin öğrencileri tarafından unutulma korkusu son bölümde ise yaşlılık ve ölüm korkusu konu olarak ele alınmıştır.

Tema: Öğretmenlik mesleğinden ayrılmanın verdiği acı ve özlem veya meslek sevgisi tema olabilir.

ANLATMAYA BAĞLI EDEBÎ METİNLERİ İNCELEME YÖNTEMİ

a. Metin ve Zihniyet

b. Yapı (Olay Örgüsü, Kişiler, Mekân, Zaman)

c. Tema

ç. Dil ve Anlatım

d. Metin ve Gelenek

e. Anlama ve Yorumlama

f. Metin ve Yazar

A. METİN VE ZİHNİYET

NOT:Anlatmaya bağlı edebi metinler incelenirken metnin yazıldığı dönemdeki hakim zihniyet.metnin yazıldığı dönemin sosyal, ekonomik, siyasî yapısı, dinî inanışları, eğitim sistemleri, sanat anlayışı ve zevki kısacası bütün kültürel değerleri,Sanatçının dönemin kültür ve sanat hayatıyla ilişkisi tespit edilir.

Edebi eserlerdeki zihniyet dönemlere göre değişmektedir. İslam öncesi metinlerde hakim zihniyet olağanüstü fizikî güçlerle donatılmıştır. Destanlar kavimlerin ilk dönemlerine özgü zevk ve anlayışı dile getirir. Bu durum İslamiyet’ten sonraki eserlerde yerini dini inanışlara ve kahramanlıklara bırakır. Yani İslami hayat tarzı ve din için mücadele dönemi başlar.             Türk edebiyatı, Tanzimat sonrası yeni bir medeniyet dairesinin içine girer. Doğuya has yaşama tarzından ve edebiyat anlayışından birdenbire Batılı yaşama tarzına ve edebiyat anlayışına geçilir. Böylece Batı dünyasında gelişen edebi akımların etkisi altına girilir.                       Tanzimat döneminde etkin bir şekilde kendini hissettiren romantizm, Servet-i Fünun döneminde yerini realizm ve natüralizm akımlarına bırakmıştır.             Bu arada edebiyatımızda başlayan Doğu-Batı çatışması, hem yaşama tarzında hem de edebi eserin bünyesinde kendini kuvvetle hissettirir. Bu çatışma 1940’lı yıllara kadar en çok işlenen temalardandır.             20.yüzyılın başından itibaren Türk dünyasında görülmeye başlayan milliyetçilik hareketleri, sosyal, bilimsel ve kültürel hayatta yankı bulmuş; edebiyat eserlerinde duru ve sade bir Türkçenin kullanılmasına özen gösterilmiştir. Bu doğrultuda edebiyatımız İstanbul’un sınırları dışına çıkmış, Anadolu’yu konu alan eserler kaleme alınmaya başlamıştır.

B. YAPI (OLAY ÖRGÜSÜ, KİŞİLER, MEKÂN, ZAMAN)

*Metnin yapısını oluşturan unsurlar

1-OLAY: Öykü kişilerinin başından geçenlere olay denir. Öyküde tek bir olay ele alınır. Bazen bu temel olaya bağlı küçük çaplı yan olaylar da olabilir. Ele alınan olayların gelişiminde mantıksal bir sıra izlenir. Olay öykülerinde, olay ön planda olmasına karşın, durum öykülerinde olay ya ikinci plandadır ya da yok denecek kadar azdır.   Olay örgüsü Metinlerde olay,ya metindeki kişiler arasında cereyan eden ilişkiler ya da kahramanın iç çatışmaları sonucu ortaya çıkar.Metindeki olay sadece somut gerçeklik değildir.hayal,tasarı,izlenim ve benzeri hususlarda olay örgüsü çerçevesinde değerlendirilir.Olay örgüsü çıkarılırken bu hususlar dikkate alınmalıdır. Olay örgüsünün gündelik hayattaki geçeklikle ilişkisi Anlatmaya bağlı edebi metinlerde olay örgüsünün her zaman aynen yaşanması mümkün değildir.Olay okuyucuda ya da dinleyicide estetik kaygı uyandırmak amacıyla düzenlenir.Oysa günlük hayatta yaşanan olayların anlatılmasında estetik değil gerçeklik dile getirilmektedir.

2-KİŞİLER: Öyküde anlatılan olayları veya durumları yaşayan kişilerdir. Öyküde kişi sayısı azdır. Sadece bir veya birkaç kişi vardır ve onun başından geçenler anlatılır. Öyküde olayları yapanlara ya da olaydan etkilenenlere öykünün kahramanları denir. Kahramanın kendine özgü ayırt edici özellik taşımasına karakter denir.Benzerlerinin niteliklerini abartılı bir biçimde üzerinde toplayan kişilere tip denir. Bu bakımdan her birey bir karakterdir fakat tip değildir. Tipler belirli bir zümreyi belirgin özellikleriyle temsil eden kişilerdir.Yani kıskançlık, cimrilik, korkaklık, vb. özellikleri taşıyan kişiler birer tiptir.    Bazı metinlerde insan olan kahramanın yerini bir hayvan veya cansız bir varlık da alabilir.

Olaylardaki rolüne göre kişiler iki gruba ayrılır: Birinci dereceden kişiler:Olayların akışında birinci derecede rol oynayan kişilerdir. İkinci  dereceden kişiler:Olayların akışında çok az veya dolaylı olarak etkisi olan kişilerdir.

NOT: Anlatmaya bağlı edebi metinler incelenirken kişiler birinci ve ikinci kişiler belirlenir. Bu kişilerin fiziki ve ruhi portreleri ortaya konur, karakter ve tip olanlar tespit edilir. Bu kişilerin olay içerisindeki görevleri tespit edilir.

3-MEKAN: Anlatmaya bağlı edebi metinlerde ele alınan olay belli bir yerde (mekânda) geçer. Bu yer, okul, hastane, bahçe, sokak olabileceği gibi insanın iç dünyası da olabilir. Anlatmaya bağlı edebi metinlerde olayın daha iyi anlaşılabilmesi için yer ya da çevre, betimlemelerle tanıtılır. Ancak betimleme yaparken gereksiz ayrıntılara girmemek gerekir.

NOT: Anlatmaya bağlı edebi metinler incelenirken olayın geçtiği mekânlar özellikleriyle birlikte tanıtılır.

4-ZAMAN: Öyküde ele alınan olayın başladığı ve bittiği bir zaman dilimi mutlaka vardır. Olayların başlaması ile bitmesi arasındaki sürece zaman denir. Olaylar bu zaman dilimi içerisinde gerçekleşir. Bazı öykülerde olay veya durum son durumdan başa doğru gelişebilir.    Anlatmaya bağlı edebi metinlerde iki türlü zaman vardır.Birincisi olayların yaşandığı,kişilerin içinde bulunduğu şimdiki zamandır.Buna gerçek zaman denir.İkincisi romandaki kişilerin geçmişini hatırlaması üzerine geçmişten içinde bulunan ana kadar geçen zamandır.Buna kozmik zaman adı verilir.

NOT: Anlatmaya bağlı edebi metinler incelenirken olayları başladığı ve bittiği zaman belirtilir. Metindeki zaman ifadeleri tespit edilir. Bu zamanların gerçek zaman mı yoksa kozmik zaman mı olduğu belirtilir.

C. TEMA

Bir metinde yazarı yazmaya iten sebep metnin temasıdır.

NOT: Anlatmaya bağlı edebi metinler incelenirken metne şu soru yöneltilir: “Yazarı bu yazıyı yazmaya iten sebep nedir?” Bu sorunun cevabı metnin temasını verecektir.     Metnin teması bulunduktan sonra temayı besleyen düşünceler, temanın sosyal hayatla, düşünce tarihiyle ve eserin yazıldığı dönemle ilişkisi tespit edilir. Son olarak temanın yorumlanması ve gürelleştirilmesi gerçekleştirilir.Yani bugünkü yaşamdaki konumu belirlenir

Ç. DİL VE ANLATIM

NOT: Anlatmaya bağlı edebi metinler dil ve anlatım yönünden incelenirken Anlatıcının bakış açısı ve özellikleri, Anlatmaya bağlı edebi metinlerde dilin hangi işlevlerinin ön plana çıkarıldığı, Metnin dilinin doğal dilden farklılığı, Metindeki ses, kelime bilgisi ve cümle özellikleri dikkate alınır.

D.                METİN VE GELENEK NOT: Anlatmaya bağlı edebî metni geleneği içerisinde değerlendirme 1. Metinle yazıldığı dönem arasında ilişki kurulur. 2. Okuduğu metnin önceki metinlerle ilişkisi araştırılır. 3. Tema, yapı, dil ve anlatım bakımlarından önceki metinlerle ilişki kurulur. 4. Metnin, kendisinden önceki metinlerden etkilenip etkilenmediği belirlenir. 5. Sanatçının gelenekle ilişkisi belirlenir.        Kültür alanındaki etkinliklerin tümü geçmişten geleceğe uzanır. Sanatçılar geçmişten aldıklarını,kendi dönemlerinin zevk ve anlayışıyla,bilgi birikimiyle,duyarlılığıyla yoğurarak geleceğe taşır.Bütün sanat eserleri kendi aralarında bir düzen oluşturur.Bir bakıma bütünün parçaları durumundadır.Bu bakımdan geçmişi bilmeden yeni bir sanat eseri oluşturmak mümkün değildir.Sanatkar,geçmişte örüle örüle kendisine kadar gelmiş olan gelenekten yararlanır;döneminin zevkini,düşüncesini,duyarlılığını edebi eserin bünyesine yerleştirir.Eğer sanat gücü yüksek ise bu geleneği zenginleştirir.    Edebi metinlerin büyük çoğunluğu kendi döneminin gerçekliğini ve düşünce hayatını yansıtır.    Her metin, kendi tarzında daha önce yazılmış metinlerden yararlanır.Tanzimat dönemi romanları,daha önce Türk edebiyatında roman ihtiyacını karşılayan mesneviden ve halk hikayelerinden etkilenmiştir.Tanzimat romancıları başlangıçta Batı romanından etkilenseler bile daha sonra bu etkileşimin dışına çıkarak kendi roman tarzlarını oluşturmuşlar ve kendilerinden sonrakilere örnek olmuşlardır.

F . ANLAMA VE YORUMLAMA NOT:Anlatmaya bağlı edebî metni anlama ve yorumlama 1-Metnin anlamının nasıl oluştuğu açıklanır. 2-Metnin anlamının özellikleri belirlenir. 3-Metin yorumlanarak güncelleştirilir. 4-İncelenen hikâye, roman ve tiyatro metninin yapısı, anlatımı, teması birbiriyle ilişkilendirerek yorumlanır. 5-İncelenen metinde açıkça dile getirilmiş olanlarla, açıkça ifade edilmemiş olanlar anlam çevresinde ilişkilendirilir. 6-Seçilen paragraflarda –varsa- çok anlamlı söz ve söz gruplarının metinde kazandığı değerler belirlenir. 7-Yaşanan gerçeklikle metindeki gerçekliğin ilişkisi belirlenir. 8-Metnin her okunduğunda yeni anlam değerleri kazanıp kazanmadığı belirlenir. 9-Metnin okuyucuda uyandırdığı duygular belirlenir, bu duyguların özellikleri açıklanır.

Edebi metinlerde dil,bilgi aktarmak veya öğretmek amacıyla kullanılmaz.Kelimeler,günlük hayatta,herkesin bildiği,alışılmış anlamlarıyla değil,yazarın okuyucuya sunmak istediklerine göre yeni anlamlar yüklenir.Bu bakımdan anlatmaya bağlı edebi metinlerle bilimsel metinler birbirinden ayrılır.Bilimsel metinlerde anlam herkes için aynıdır.Hiçbir yerde ve durumda değişmez.Ancak edebi metinlerde,okuyucunun o anda içinde bulunduğu ruh hali,dünya görüşü,bilgi ve kültür seviyesi edebi metinin anlamını değiştirir.Çünkü edebi metinlerdeki sözler veya söz grupları yalnızca sözlük anlamlarıyla metinde yer almazlar;bulundukları bağlama göre anlam değeri kazanırlar.    Edebi metinler yan anlam bakından zengindir.Kelimeler ve kelime grupları,metin içerisinde farklı anlamlar kazanır.

F.          METİN VE YAZAR                   NOT:Yazarın edebî yönüyle ilgili çıkarımlarda bulunma        1.Yazar ile metin arasındaki ilişki açıklanır.  2.Yazarın hayat hikâyesi başta olmak üzere bilinen özellikleriyle metin arasında ilişki kurulur.

Olay çevresinde oluşan edebi metinlerde, bazen yazar ile metin arasında benzerlikler bulunur. Roman, hikaye ve tiyatro eserlerinde karşımıza çıkabilecek bu özellik bir belge niteliği taşımaz. Olay çevresindeki edebi metinlerin tümü kurguya dayalıdır. Dolayısıyla gerçek hayat örnek alınarak yazılmış olsa bile bu yeniden kurgulanmıştır. Eğer yazar anlattıklarının birebir gerçek olduğu iddiasında ise zaten anlattıkları bizim konu aldığımız edebi metinlerin dışında tarih veya hatıra olarak değerlendirilir. Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun, Halide Edip Adıvar’ın roman ve hikayelerinde Kurtuluş Savaşı dönemi öncesi ve sonrasıyla, Türk toplumundaki sosyal değişmelerle birlikte dile getirilir. Bu anlatılanlar dönemin gerçekliğinin yorumlanarak dönüştürülmesidir. Bunlardan dönemin sosyal ve siyasal hayatı öğrenilemez. Ancak yazarlar sanat dünyalarını bireysel deneyimleri ve dönemlerinin gerçeklerinden hareketle oluştururlar. Bu da o dönemde kullanılan eşya ve görünüşlerden yararlanmalarını gerekli kılar. Yazarların yaşadıklarından etkilenmeleri, olay çevresinde oluşturulmuş metinlerde bunları anlatmaları doğrudan doğruya değildir yaşadıklarını yenden kurgulaması ve yaşadıklarından yaptıkları seçki söz konusudur. Olay çevresinde oluşan edebi metinlerde belge niteliğinde yaşanmışlık yoktur. Ancak yaşananlardan etkilenme söz konusudur.

ANLATMAYA BAĞLI EDEBÎ METİNLER

1.MASAL Olağanüstü öğe, kahraman ve olaylara yer veren öykülerdir. Masal terimi öncelikle, Sindirella, Çizmeli Kedi gibi sözlü geleneğin ürünleri olan halk öykülerini kapsar. Ama sözlü gelenekle ilişkisi olmayan edebi yönü ağır basan bazı eserler de bu türün içinde yer alır. Halk masalları 4 temel grupta toplanır. Hayvan masalları, olağanüstü ve gerçekçi masallar, güldürücü öyküler, zincirlemeli masallar. Hayvan masalları genellikle kısa masallardır. Lafontaine masalları bu türün en güzel örnekleridir. Şeyhi’nin Har-name adlı eseri de Divan edebiyatındaki hayvan masalları türüne görmek gösterilebilir. Olağanüstü masallarda, olağan varlıkların yanı sıra cin, peri, dev, ejderha gibi olağanüstü varlıklara da yer verilir. Gerçekçi masalların başlıca kahramanları ise padişahlar, vezirler, prenses ve prensesler, zenginler, hırsızlar ya da haydutlar gibi gerçek hayattaki kişilerdir. Güldürücü masallar okuyan ve dinleyeni eğlendirmeyi amaçlayan masallardır. Zincirleme masallarda sıkı bir mantık bağıyla birbirine bağlanan, küçük ve önemsiz bir dizi olay art arda sıralanır.

2. DESTAN

Ulusların ulus oluşları sırasında gösterdikleri kahramanlık, savaş, göç, doğal afetler gibi önemli olaylar etkisiyle söylenmiş uzun manzum hikâyelere destan denir. Destanların ulusların yaşamında önemli bir yeri vardır. Toplumların ortak duygu, düşünce ve inançları destanlarda dile getirilir. Destanlar tarihî bir olayı işler, ancak olayların işlenişinde ve kahramanlıkların anlatımında olağanüstülüklere yer verilir. Gerçek olan bir konu zaman içerisinde kuşaktan kuşağa geçerken masal, öykü gibi başka türlerle süslenir. Çoğu zaman gerçek tanınmaz hâle gelir. Destanların oluşmasında pek çok sanatçının rolü vardır. Halk ozanları, toplumun ortak duygu, düşünce ve inançlarını yansıtan sade dille, ulusal ölçüyle söylenmiş parçaları önemli günlerde kopuz adı verilen saz eşliğinde söylerler. Bu bakımdan destanların ulusal bir karakteri vardır. Destanlar iki türe ayrılır.

a. Doğal destanlar: Toplumları etkileyen olaylar sonucu kendiliğinden oluşan destanlardır. Yunan edebiyatında Homeros’un İlyada ve Odissea; İran edebiyatında Şehname; Fin edebiyatında Lönnrot’un Kalevâla adlı destanları ile Türk edebiyatında Ergenekon doğal destanların en önemlileridir.

b. Yapma destanlar: Toplumu yakından ilgilendiren olayların sonradan bir sanatçı tarafından işlenmesiyle oluşan destanlardır. İtalyan edebiyatında Ariosto’nun (Aryosto) Çılgın Orlando, Tasso’nun Kurtarılmış Kudüs; İngiliz edebiyatında Milton’un Kaybolmuş Cennet adlı destanları yapma destanlardandır.

Türk Destanları Eski ulusların edebiyatlarında olduğu gibi Türk edebiyatında da destan türü çok gelişmiştir. Ancak Türk destanları bir ozan tarafından topluca yazılmadığı gibi bir folklorcu tarafından da yazıya geçirilip yayınlanmamıştır. Bunların ancak konuları hakkında bilgimiz vardır. İran, Arap kaynaklarında Türklere ait destan parçalarının özetleri bulunmaktadır. Türk Destanları Türk tarihinin gelişimine uygun olarak dört bölümde incelenir: 1. Saka Destanı a. Alp Er Tunga Destanı b. Şu Destanı 2. Hun (Kun) Destanı  Oğuz Kağan Destanı 3. Gök Türk Destanları a. Bozkurt Destanı b. Ergenekon Destanı 4. Uygur Destanı a. Türeyiş Destanı b. Göç Destanı Ayrıca Türkler arasında İslamiyet kabul edildikten sonra da Manas Destanı, Cengiz Destanı, Battalgazi Destanı gibi destanlar oluşmuştur. Çağdaş edebiyatımızda özellikle Kurtuluş Savaşı'nı ele alan destanlar da yazılmıştır. Nazım Hikmet’in Kuvâ-yı Milliye Destanı (1948), Ceyhun Âtuf Kansu’nun Sakarya Meydan Savaşı (1970), Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın Üç Şehitler Destanı bu tür eserlerdir. Yapma destan türüne giren bu eserler biçim bakımından klasik destanlardan ayrılır. İçerik bakımından ise söylencelere (efsanelere) değil gerçek olaylara dayanır.

      

    3. HALK HİKÂYESİ

Geleneksel bir içeriği olan, kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarılan öykülerdir. Söylencelerle halk öyküleri arasında kesin bir ayırım yoktur. Kimi öyküler söylence olarak gelişmiş, aktarılmıştır. Çeşitli öykü türlerinde belli motifler, örneğin hayvanlar, sınamalar, belli kalıp olaylar yer alır. Halk öykülerinin başlıca türleri masallar, efsaneler, dini kişilerle ilgili anlatılanlar, hayvan öyküleri, kahramanlık öyküleri ve fıkralardır.

   4. MESNEVİ

Türk edebiyatında anlatı türünde batı tarzı yazılmış hikâye ve roman yoktur. Ancak bu türleri karşılayan divan edebiyatında Leyla vü Mecnun, Hüsrev-i Şirin, Yusuf u Züleyha ile Âşık Garip, Arzu ile Kanber, Battal Gazi vb. tarzında dinî tasavvufi nitelikli hikâyeler vardır.

Mesneviler de halkın anlatı ihtiyacını karşılamak üzere yazılmış eserlerdi. Şimdi bu türü daha ayrıntılı inceleyelim:

Mesnevi, divan edebiyatı nazım biçimlerindendir. Beyitlerle yazılır ve her beyit kendi arasında uyaklıdır. Yani beyitler arasında gazelde olduğu gibi uyak birliği yoktur. Bu nedenle uzun konuları işleme olanağı vardır. Genellikle okuyucuyu sıkmaması için aruz ölçüsünün kısa kalıpları kullanılır.

Mesnevi, divan edebiyatında bulunmayan öykü ve roman türünü karşılamaktadır. Beyit sayısı sınırlı değildir.

Mesnevi, İran’da kurulmuş ve oradan bize geçmiştir. Kurucusu da aslen Türk olan Genceli Nizamî’dir. Nizamî arka arkaya beş tane mesnevi yazmıştır. Divan edebiyatında beş tane mesneviye “hamse” denir. Bütün divan şairleri hamse (beş tane mesnevi) yazmak için uğraşmışlardır. Türk edebiyatında da Süleyman Çelebi, Şeyhî, Fuzûlî, Nâbî ve Şeyh Galip gibi sanatçılar mesnevi yazmışlardır.

Mesneviler işlediği konular bakımından şu türlere ayrılır:

a. Cenk destanları mesnevisi: Savaş ve kahramanlık olaylarını şairin duygu ve
düşüncesine göre işleyen mesnevilerdir. İran edebiyatında Firdevsi’nin “Şehname” adlı
eseri bu tür mesnevidir.

b. Aşk hikâyeleri mesnevisi: İslâm dünyasının ortak ürünü olan aşk öykülerini
konu alan mesnevilerdir. Şeyyad Hamza’nın “Yusuf u Züleyha”, Fuzulî’nin “Leyla vü
Mecnun” ve Şeyh Galip’in “Hüsn ü Aşk” adlı mesnevileri bu tür eserlerdendir.

c. Dinî ve tasavvufi mesnevi: Din ve tasavvuf konularını işleyen mesnevilerdir.
Mevlana’nın “Mesnevi” adlı eseri ile Süleyman Çelebi’nin “Vesiletü’n Necat (Mevlit)”
adlı mesnevileri bu türe girmektedir.

ç. Ahlaki ve didaktik mesnevi: Bilgi ve öğüt vermek amacıyla yazılan mesnevilerdir. Şeyhi’nin “Harname” ile Nabi’nin “Hayriyye-i Nabi” adlı eserleri bu türe girer.

d. Şehrengiz mesnevi: Padişah ya da devlet büyüklerinden birinin bir şehri
ziyaretini veya şairin kendi şehrinin güzelliklerini anlatan mesnevilerdir. Lami’nin
“Şehrengiz-i Bursa” adlı mesnevisi bu tür bir eserdir.

5. MANZUM HİKÂYE

Nazım şeklinde yazılmış hikâyelere manzum hikâye denir. Diğer hikâyede olduğu gibi manzum hikâyede de serim düğüm ve çözüm bölümleri bulunur. Meydana gelen bir olay ve olayı yapan kişi ve olayın geçtiği yer ve zaman vardır.

Türk edebiyatında Tevfik Fikret, Mehmet Âkif Ersoy bu türde önemli eserler vermişlerdir. Orhan Veli Kanık ve bazı başka şairler de çeşitli fabl hikâyeleri ile Nasrettin Hoca fıkralarını manzum hikâye tarzında yazmışlardır.

1.      HİKÂYE

SİVRİADA GECELERİ

Güneş batıyor, martılar haykırıyor, karabataklar sudan çıkmış, ıslak kanatlarını kaldırabilmek için deli gibi çırpınıyorlar, ayı balığı büyük bir nefesle çıkıyor. Büyük bir nefesle tekrar dalıyor. Martılar geliyor, karabataklar gidiyor. Akşam büyük bir vaveyla içinde vahşi, kırmızı dalgalar esmer kayaları dövüyor.

Mağaranın içinde Kalafat, kıpkırmızı lekelerle sular içinde karides avlıyordu.

- Sotiri, diye haykırdı birdenbire. Sen livarı hazırla da şu karidesleri koyalım.
Arkada bir tane daha var. Ama, iyi bak, üstünün bezi delik olmasın.

Sotiri, kayığın içine batmış güneşin bir parçası gibi kımıldadı. Siyah kafası ve kırmızı elleriyle, mavi gözleriyle, kaya, deniz, güneş, balık, renk ve kokusuyla ayaklarının dibinde kıç altına doğru uzandı.

Kalafat kepçeyi baş üstüne koydu ve kendisi de mağaranın deliğinden fırladı:

- Ulan Sotiri, bulamadın mı öteki livarı? Ver şimdilik oradan çapçağı, dedi.
Çapçağı ben uzattım.

Sotiri kıç altından boğuk boğuk:

- Bulamıyorum livarı usta, diyordu.

Mağarayı ayı balığına bırakıp Sivri’nin Yassı'ya bakan kıyısına çıktık. Sandalı çakıla çektik.

Sotiri ile Kalafat çalı çırpı aramaya gittiler. Ben kıyıda beyaz çakıllara oturdum. Üç adım ötemde akşamın şimdi güvermiş renklerine doğru kırmızı bacaklarını sallayan bir martıya daldım.

Martı aka üstü yatmıştı. Kırmızı ördek ayakları ara sıra havayı dövüyordu. Ne oluyor, diye martıya doğru gittim. Hayvanın gözleri açıktı. Güzel kafası da ara sıra sallanıyordu.

Sotiri, sırtında kıyıya düşmüş boş bir portakal sandığıyla tepemde gözüküverdi.

Ne oluyor bu martıya Sotiri, dedim.

Ölüyor be dedi, ne olacak?

Sahi ölüyor mu?

Yok yalandan. Ölüyor işte...

Sotiri, portakal sandığını, geceyi geçireceğimiz iki kaya arasına fırlattı. Tekrar Kalafat’a yetişmek üzere kayalara tırmandı. Bir martı, bir nisan akşamında sırtüstü uzanmış, hâlâ ölmeye çalışıyordu. İçimi bir keder yaladı. Yanından ayrılmıyordum. Martının kafasını ellerime almıştım. Bir avuç deniz suyu getirip ağzına damlattım. Şiddetle kafasını salladı. Bir titredi ve öldü.

Yassıada’nın ışıkları yandı. Uzakta bir taka geçti. Keyfim kaçmış, üzgün, ağlamaklı gibiyim. Canım bir taraftan acı bir türkü söylemek çekiyordu.

Onlar ateşi yakıp topladıkları midyeleri bir teneke üstünde şişirirlerken ben hâlâ martının yanı basındaydım. Kalafat:

Ne oluyorsun be, dedi. Şair misin, nesin?

Martı öldü de, dedim.

Martı da ölür, dedi. İnsan ölmüyor mu?

Dünyanın yaratışındaydık şimdi, insanın ilk zamanlarını yaşıyorduk. Onlar avlıyorlardı, ateş yakıyorlardı. Ben martıya ait bir mersiye yazmış, ateşin kaşısında okumak üzereydim.

Bütün kabile halkı bana kızmıştı:

- Bu herif çalışmayacak mı? Oturup kayalara, düşünecek mi? Martı ölmüş, onu
seyredip bize masal mı anlatacak?

Gündüz güneşin içinde böyle söyleyenler, gece olup da kütükler, çalı çırpı yanınca, öbür tarafta rüzgâr denizi homur homur söyletirken martılar hâlâ deli gibi bağrışırken ben bir türkü, martının ölümünün türküsünü tutturacaktım. Çalışanları bir üzüntü, bir garipseme, birbirine sokulma hissi saracıktı. Sonra bu hâl belki de işe yaramaz adamın bir vazifesi olarak tanınacaktı. Bir iki gün ağ tamir edecek, balık tutacak, beceremeyecek, fakat akşamları da onlara üzülüp sevinme arzuları veren türküler söylemeyecektim.

- Ne susarsın be herif, diyeceklerdi. Hani bülbül gibi öterdin geceleri?

Ertesi sabah beni balığa çıkarken uyandırmayacaklardı. Bırakacaklardı kendi hâlime.

Kalafat:

Ee, dedi, anlat bakalım şu martının ölümünü...

Martı, dedim, üç adım ötemdeydi. Güneş yeni batmıştı. Doğrudan bir mavi karanlık ağır ağır kayalara, çakıllara, çakıllardan vücuduma sinmeye başlamıştı.

Kalafat’la Sotiri, birbirlerine bakakaldılar:

- E, sonra, dediler.

Utandım, sustum.

Ateşin kenarına koyduğum midyeyi aldım. Biraz limon sıktım. Bir lokma ekmekle attım ağzıma.

Sotiri yanı başıma uzanmıştı. Gözleri uyku içinde yüzüme dikilmişti. Yine;

- E, sonra, dedi.

Kalafat’a baktım. Gözlerini kapamıştı.

- Dinliyor musun, Kalafat, dedim.

Cevap vermedi. Sotiri ondan tarafa döndü.Dikkatle baktı:

Uyudu, dedi, bana anlat.

Ölen martıyı tanıyordum, dedim. Hani iki hafta önce ölen Tahir’in martısıydı. Başka türlü martıydı o. Ötekiler gibi bağırmazdı. Bir kayanın tepesine çıkar, oradan Tahir’in sandalını gözlerdi. Uçardı doğru Tahir’in sandalına. Surattan da anlardı kerata. Tahir somurtkan adamdı. Pek keyifsizse yanına sokulmazdı. Uzaktan gözlerdi. Pek keyifli ise gelir, sandalın arkasına otururdu. Yemlerin kafasını, kılçıklarını, bekçi balıklarını, ince izmaritleri Tahir fırlatır ona atardı. Ara sıra konuşurlardı da. Ne Tahir onsuz, ne o Tahir’siz yaşayabilirdi. Üç gün sırta sırta rüzgâr esse, Tahir de balığa çıkmasa, martı tenezzül edip de çöp mavnalarına doğru kanat çırpmazdı. Tembel miydi, şair miydi bilmem ki...

Hikâyem güzel olmuyordu, farkındaydım. Ama, yavaş yavaş açılacaktım; ateş kor kesilmişti. Ay çıkmıştı. Baktım, Sotiri’ye; Kafası düşmüş, o da uyumuştu. Ben bütün gece uyumadım. Martılar simsiyah ayın altında dalaşıp durdular. Sabaha karşı iskele sancak ışıkları ile durgun suları bize doğru atan bir vapur geçti. Aman ne güzeldi bu vapur sabaha karşı, Kalafat’ı uyandırdım. Vapuru gösterdim:

Ne güzel, bak, Kalafat, dedim.

Sen sahiden kaçıkmışsın, dedi.

Kafasını bir iki defa salladı. Bir daha vapura baktı. Bir daha salladı. Yırtık paltosuna girip kayboldu.

Sait Faik Abasıyanık

İnceleme:

Okuduğunuz öyküde balıkçıların yaşamından bir bölüm anlatılmaktadır. Öykü de yazar, Kalafat ve Sorti ile birlikte İstanbul’da Sivriada’da akşam vakti balığa çıkar. Gecenin bir vaktine kadar balık, midye, karides vb. yakalarlar. Kalafat ile Sorti yakaladıkları midye ve karidesleri kızartmak için çalı çırpı topladıkları sırada yazar, kıyıda yaralı bir martı görür. Hemen koşar, martının ağzına birkaç damla su verir, ancak martı ölür. Yazar burada Kalafat’in yakaladığı balıklardan çok bildiği Tahir adlı balıkçının martısının ölümüne üzülmektedir. Sürekli martıyı düşünür. Onunla ilgili Sorti’ye hikâyeler anlatır. Bir süre sonra Sorti uykuya dalar. Yazar Sabaha kadar uyumaz. Yazar martıyı sadece bir kuş olarak değil, insanla dost olan, onu anlayan insancıl bir varlık olarak da görür. Martı da öykünün kahramanlarından biri durumundadır.

Öykünün kahramanları yazar, Kalafat ve Sorti’dir. Bu kahramanlar her zaman çevremizde gördüğümüz sıradan insanlardır; hiçbirinin olağanüstü bir niteliği yoktur.

Olay Sivriada’da bir nisan akşamı geçmektedir.

7. ROMAN

YAKUP KADRİ KARAOSMANOĞLU---YABAN

Yakup Kadri’nin Yaban romanı yüzyıllardır kaderiyle baş başa bırakılan köylü ile aydın arasındaki uçurum dile getirilmektedir. Köylü için İstanbul’dan gelen her aydın bir “Yaban”dır.

Okuduğunuz metinde İstanbullu bir aydın olan Ahmet Celâl’in karşılaştığı köy gerçeği karşısındaki şaşkınlığı dile getirilmektedir.

Yaban romanı Ahmet Celâl’in anıları biçiminde verilmektedir. Yazar eserini şöyle tanıtmaktadır.

“... Sakarya Savaşı'ndan sonra, Garp Cephesi Komutanlığının gönderdiği Tetkiki Mezalim Heyeti, o viranelerde taşlar altında kömürleşmiş insan kemiklerini araştırırken bu kitabı teşkil eden yazıları, arasından yırtılmış bir defter hâlinde buldu, Köylülerden bunun sahibinin ne olduğunu sordu. Kimse onun nereye gittiğini, bilmiyordu. Bununla beraber, onun iki üç yıl hep bu köyde oturduğunu ve son felâket gününe kadar burada kaldığını söyleyen de kendileri idi.

Tetkiki Mezalim Heyetinden biri bu kayıtsızlığa şaştı:

- Nasıl olur, dedi, nasıl olur. İnsan yıllarca beraber yaşadığı bir kimsenin nereye
gittiğini, ne olduğunu bilmez mi?

Köylüler, küskün bir tavırla omuzlarını kaldırıp uzaklaşıyorlardı.

Yalnız içlerinden biri, yaşı belirsiz küçük ve sıska bir adam, döndü.

- Dee, sizin gibi yabanın biriydi, dedi.

Romanın çeşitli tanımları yapılmıştır. Bunların ortak özellikleri şunlardır: Romanlarda, insanların başlarından geçen olaylar ayrıntılı bir şekilde işlenir. Böylece insanların duygu, düşünce ve hayal dünyaları geliştirilir. Yaşam deneyimleri artırılır.

Romanda ele alınan olay etrafında pek çok küçük olay anlatılır. Ele alınan olayın gerçek ya da gerçeğe uygun olması, kişilerin gerçek yaşamda gördüğümüz kişilere benzemesi, olayın geçtiği yer ve zamanın belli olması çevre ve kişilerin ruhsal çözümlemelerine yer verilmesi gerekir.

Romanlar yazıldığı devrin sosyal ve siyasal olaylarını yansıtır. Belli bir döneme ışık tutar.

1. Romanın Tanımı

Olmuş ya da olma olasılığı bulunan olayların bir büyük olayla örülerek ayrıntılı bir şekilde yer ve zaman gösterilerek anlatıldığı uzun yazılara roman denir.

2. Romanda Plan

Romanda ele alınan olayların mantıksal bir gelişimi yapılır. Temel olay çevresinde pek çok küçük olaylar işlendiğinden, kişiler ile olaylar arasındaki ilişkinin kurulabilmesi iyi bir planlama ile olasıdır.

Romanda da öyküde olduğu gibi serim, düğüm ve çözüm bölümleri bulunur.

Serim bölümü: Romana konu olan olaylar ile yer, çevre ve kişilerin tanıtıldığı bölümdür. Bu bölümde olayın geçtiği zaman ile olay kişileri ve çevre betimlemesi yapılır.

Düğüm bölümü: Romanda olayların karmaşık bir hâl aldığı, okuyucunun merakının ve heyecanının yoğunlaştığı bölümdür. Romanda birden fazla düğüm bölümü bulunabilir ve en uzun bölüm bu kısımdır.

Çözüm bölümü: Düğüm bölümündeki olayların çözümlendiği, merak ve heyecanın giderildiği bölümdür. Bazı romanlarda sonuç, okuyucunun hayal gücüne bırakılabilir.

3. Roman Çeşitleri

Romanlar bağlı oldukları akıma, işledikleri konulara ve iç yapılarına vb. göre sınıflandırılır. Akımlarına göre; romantik roman, realist roman, natüralist roman gibi. İşledikleri konulara göre; sosyal roman, tarihî roman, polisiye roman gibi. Romanlar iç yapılarına göre ise aksiyon romanı, psikolojik roman gibi çeşitli türlere ayrılır.

4. Romanın Öğeleri

a. Kişiler: Romanda anlatılan olayları gerçekleştiren kişilerdir. Kişilerin
olağanüstü nitelikleri yoktur; gerçek yaşamda gördüğümüz kişilere ya tip ya da
karakter olarak benzemelidir. Bunlardan belirli bir sosyal sınıfı ya da eğilimin özelliklerini
üstünde taşıyan kişiye tip denir. Cimri tip, içe dönük tip, sevecen tip vb. Karakter ise
kendine özgü tutum ve davranışları olan kişidir. Romanda betimlemelerle kişilerin iç ve
dış yönleri tanıtılır, çevre ile bağlantıları ortaya konur.

b. Olay: Roman kişilerinin yaptığı eylemlere olay denir. Romanda ana olay
çerçevesinde pek çok küçük çapta olaylar gelişir. Bu olayların her biri roman kişilerinin
bir yönünü tanıtır. Romanda gereksiz olaylara yer verilmemelidir. Gereksiz olay ve
ayrıntılar eserin değerini düşürür.

c. Zaman: Romanda işlenen olaylar belli bir zaman diliminde geçer. Olayların
başlaması ile bitmesi arasında bir süreç vardır. Bu sürece zaman denir.

ç. Dil ve anlatım: Roman yazarının, kendine özgü dili kullanma becerisi vardır. Kimi uzun cümleler kurar, kimi de kısa cümleleri benimseyebilir. Kimi de devrik tümcenin ya da atasözü ve deyimlerin anlatım gücünden yararlanır. Bu anlatım biçimine üslup denir.

Olaylar ya roman baş kişisinin ya da üçüncü kişinin ağzından anlatılır. İlk durumda yazar olayları yaşarken ikinci durumda yazar olaylar karşısında gözlemcidir, tanıktır.

Yazarlar roman yazarken anılarından, kişisel gözlemlerinden ve alınan küçük notlardan yararlanır.

A)ANLATMAYA DAYALI EDEBİ METİNLER

ROMAN

  Yaşanmış ya da yaşanabilecek olayların yer, zaman ve kişiye bağlanarak anlatıldığı uzun soluklu eserlere roman denir.

*Romanda olaylar geniş ve ayrıntılı olarak anlatılır.
*Romandaki bütün olaylar belli bir olay etrafında gelişir.Ana olay etrafında olaycıklar vardır.
*Şahıs kadrosu geniştir.kahramanlar tüm yönleriyle tanıtılır.
*Zaman olarak geri dönüşler olur.

Romanlar çeşitli türlere ayrılır;

- Tarihi Roman: Konusunu tarihten alır.
- Töre Romanı: Toplumun yaşayış tarzı, gelenek,görenek ve törelerin ele alındığı romanlardır adetlerini işleyen romandır.
- Psikolojik Roman: Ruh çözümlemelerinin yapıldığı romanlardır.
- Egzotik Roman: Uzak ve yabancı ülkelerin doğa ve insanlarını anlatan romandır.
- Tezli Roman: Bir görüş veya düşünceyi savunan romandır.
- Polisiye Roman: Konularını polisi ilgilendiren olaylardan alan romanlardır.

HiKAYE

     Olmuş ya da olması mümkün olan olayları anlatan romana göre daha kısa olay yazılarıdır.

*Romanda birden fazla olay varken hikayelerde çoğunlukla tek bir olay vardır.
*Şahıs kadrosu romana göre dardır.
*Hikayede ayrıntılara girmekten sakınılır,kişiler çoğu zaman hayatlarının belli bir anı içinde anlatılır.
*İki tür hikaye görülür;

a)Olay Hikayesi(Klasik Hikaye): Maupassant tarzı da denir. Olay esastır.Bizdeki temsilcisi, Ömer Seyfettindir.
b)Durum-Kesit Hikayesi: Çehov tarzı da denir. Olaydan çok insanın belli bir zaman dilimindeki durumu anlatılır.Bizdeki temsilcisi, Sait Faik Abasıyanık'tır.

       
MASAL
           Genellikle halkın yarattığı , ağızdan ağıza , kuşaktan kuşağa sürüp gelen ,çoğunlukla olağanüstü durum ve olayları yine olağanüstü kahramanlara bağlayarak anlatan halk hikayelerine masal denir.

GENEL ÖZELLİKLERİ:                     

*Masallar , meydana geldikleri zaman bir kişinin malıyken , yaygınlaştıkça, yöreden yöreye, ülkeden ülkeye geçtikçe halkın malı olur.Masal , anonim bir türdür.

*Olaylar hayal ürünüdür.

*Kahramanlar insanüstü nitelikler gösterir.

*Masallarda genellikle iyilik-kötülük, doğruluk- haksızlık- adalet- zulüm , alçakgönüllülük – kibir…. gibi zıt durumların temsilcisi olan kişilerin mücadelelerinden veya insanların ulaşılması güç hayallerinden söz edilir.

*İyiler hep iyi, kötüler hep kötüdür.

*İyiler ödüllendirilir, kötüler cezalandırılır.

*Masallarda yer ve zaman kavramları belirsizdir.

*Anlatımda genellikle geniş zaman veya öğrenilen geçmiş zaman kipi ( -mişli geçmiş ) kullanılır.

*Anlatım kısa ve yoğundur.

*Masal kişileri her tabakadan seçilebilir.masallarda cinler , periler, devler: de rol alır.

*Masalların bir kısmı hayvanlarla ilgilidir.

*Masalların çoğu “ bir varmış, bir yokmuş …” ya da “ evvel zaman içinde , kalbur saman içinde …” gibi ifadelerle başlar.bunlara tekerleme     ya da     döşeme                    denir.tekerlemeden sonra olay ve dilek bölümleri gelir.Türk masallarında dilek bölümü ya “ onlar ermiş muradına …. “ ya da “ gökten üç elma düştü …” biçiminde başlar.


*Masallarda milli ve dini motiflere hemen hiç yer verilmez.

*Evrensel konuların işlendiği masallarda eğiticilik esastır.                                                                                          
*Masallarda genellikle bir eğitim amacı saklıdır.Masallar bu yönüyle didaktik ( öğretici) bir nitelik taşır.

*Günümüzde bellli bir kişinin ortaya koyduğu yapma masallarda yazılmaktadır.

HALK HİKAYELERİ TANIMI: Hikaye türünün en eski örnekleri olan ve destandan modern hikayeye geçişi sağlayan anonim eserlerdir. Başka bir tanım yapacak olursak; Türk edebiyatı ürünleri içinde 16.yüzyıldan itibaren görülmeye başlanan, genellikle aşıklar tarafından nazım-nesir karışık bir ifade tarzı ile dinleyicilere anlatılarak nesilden nesile intikal eden, yer yer masal ve destan özellikleri gösteren hikayelerdir.

GENEL ÖZELLİKLERİ: Türk edebiyatında bu özelliğe sahip ilk örnek Dede Korkut Hikayeleridir. Genellikle aşk konusunun işlendiği halk hikayelerinde zaman zaman kahramanlık konularıyla dini konuların işlendiği de görülmüştür.

* Nazım- nesir karışık olarak anlatılan bu hikayelerin gelişip yayılmasında saz şairlerinin önemli bir fonksiyonu vardır.

*Halk hikayeleri , destanlardan; mutlaka tarihi bir olaya dayanmaması, nazım-nesir karışık oluşu ve zamanla nesir kısmının ağırlık kazanması, şahısların ve olayların anlatımında takınılan gerçekçi tavır, kahramanlıktan çok aşk maceralarına yer verilmesi, destanlarda yer alan olaylar kesin bir sonla bitmediği halde halk hikayelerinde kesin bir sonun bulunmaması, halk hikayelerinde söz konusu edilen olayların ve kişilerin oldukça azalması, toplum karşısında anlatılmaları, hikayedeki manzum kısımların genellikle saz eşliğinde dile getirilmesi, değişik bir anlatılma üslup ve geleneğinin olması, belli yerlerinde tekerleme adı verilen belli söz kalıplarının bulunması gibi hususlarda ayrılmaktadır.

*Hikayenin kahramanı aşık olur, sevgilisine kavuşma yolunda çeşitli maceralara girer, sonunda kavuşur veya kavuşamaz ama hikaye de orada biter.

* Destanlarda böyle kesin bir son mevcut değildir.

*Halk hikayelerinde anlatılan ilişkiler, toplum içi olup, fertler ve tabakalar arasında cereyan eder. Hikayelerde olağanüstü özellikler epeyce azalmıştır.

* Halk hikayeleri, masallara göre oldukça uzundur. Özellikle koşma şeklinde söylenen şiirler duyguyu yoğunlaştırmaya yarar.

*Halk hikayeleri daha çok aşıklar tarafından kahvelerde, düğün ve benzeri toplantılarda erkeklere hitap eder.

*Halk hikayelerinin destan döneminin kapanmasından sonra ortaya çıktığı kanaati yaygındır. Nitekim Türk edebiyatında halk hikayelerinin en eski örneği sayılan Dede Korkut Hikayeleri de destandan halk hikayeciliğine geçiş dönemi ürünü olarak kabul edilmektedir.

*10. yy’ dan itibaren halk hikayelerinin belki de destandan boşalan yeri doldurmak üzere ortaya çıktığı söylenebilir.

* Aşk ve kahramanlık konularının çokça işlendiği halk hikayelerinin gerçek hayat olaylarından ayrılan, kendilerine göre bir mantık örgüsü vardır. Bu mantık idealist ölçüler göre şekillenmiş bir hayat anlayışını savunur. Bunun sonucu hikaye kahramanı idealist bir kişiliğe sahiptir. Son olarak şunu unutmamak gerekir ki; kendi içinde tutarlı bir mantığa dayanmak şartıyla halk hikayelerinde olmayacak şey yoktur.

Halk hikayeleri konularına göre dört çeşittir:

a.    Aşk Hikayeleri: Leyla ile Mecnun, Kerem ile Aslı, Ferhat ile Şirin, Yusuf ile Züleyha, Ercişli Emrah ve Selvi, Tahir ile Zühre, Âşık Garip Hikayesi, Aşık Kerem Hikayesi, Elif  ile Mahmut...

b.   Dini-Tarihi Halk Hikayeleri: Hayber Kalesi, Kan Kalesi, Battal Gazi, Danişmend Gazi, Hz. Ali ile ilgili diğer hikayeler...

c.    Kahramanlık Hikayeleri: Köroğlu Hikayesi

d.   Destanî Halk Hikâyeleri: Dede Korkut Hikayeleri

NOT: Halk hikayeleri, destan ile roman arasındaki aşamanın ürünüdür.

NOT: Destan geleneğinden Halk hikâyeciliğine geçişin ilk ürünü Dede Korkut Hikayeleri’dir. Bu nedenle Dede Korkut Hikayeleri özel bir önem taşır.

DESTAN

   Bir milletin başından geçmiş ve toplumda  derin etki bırakan savaş,göç,afet,kıtlık gibi olayların etkisiyle söylenmiş,kimi zaman da bir kişinin kahramanlıklarını anlatan  uzun manzum hikayelerdir.

  Destanlar; milletlerin tarihinde derin iz bırakmış önemli olayları harikuladeliklerle süsleyerek anlatan uzun, manzum, milli eserlerdir. Destan anlatıcısı ozan (akın veya baksı) onu bir kopuz eşliğinde söyler. Bir takım mimik, jest ve taklitlerle anlatımını kuvvetlendirmeye çalışır. Halk hikayelerinde de bu anlatım geleneği devam etmekle birlikte, bazı önemli farklar onu destandan ayırır.

 Halk hikayeleri ile destanlar arasındaki farklar

 *Halk hikayeleri , destanlardan;

* mutlaka tarihi bir olaya dayanmaması,

*nazım-nesir karışık oluşu ve zamanla nesir kısmının ağırlık kazanması,

*şahısların ve olayların anlatımında takınılan gerçekçi tavır,

*kahramanlıktan çok aşk maceralarına yer verilmesi,

*destanlarda yer alan olaylar kesin bir sonla bitmediği halde halk hikayelerinde kesin bir sonun bulunmaması,

*halk hikayelerinde söz konusu edilen olayların ve kişilerin oldukça azalması, toplum karşısında anlatılmaları,

*hikayedeki manzum kısımların genellikle saz eşliğinde dile getirilmesi, değişik bir anlatılma üslup ve geleneğinin olması,

*belli yerlerinde tekerleme adı verilen belli söz kalıplarının bulunması gibi hususlarda ayrılmaktadır.

Masallarla destanlar arasındaki benzerlik ve farklılıklar

Masal nesirle söylenmiş, tamamıyla hayal mahsulü olan ve anlattıklarına inandırma iddiası bulunmayan, kısa bir anlatı türüdür. Masalın en karakteristik özelliği, seri bir tahkiye tekniğine sahip olmasıdır. Ayrıca, masallarda olayın geçmişe ait olduğunun belirtilmesine bilhassa dikkat edilir.

 Masal ile destan arasında şu benzerlikler vardır:

1.      Destanlarda, masal kahramanı olarak bilinen perilerin yaşayışına benzer bir hayat süren destan kahramanları vardır. Oğuz Destanı’nda Oğuz’un evlendiği kızlar gibi.

Masal ile destan arasındaki farklar ise;

1.      Masal konuları çeşitli olmasına rağmen destan konularında kahramanlığa fazla yer verilir. Umumiyetle milletlerin mazisindeki önemli olaylar ve büyük kahramanlar etrafında destanlar teşekkül eder.

2.      Masal kahramanlarının hayali olmasına karşılık destan kahramanlarını biz tarih sayfalarında bulabiliriz. Oğuz Kağan gibi.

3.      Destanlar daha hacimli olur. Pek çok olayın anlatıldığı destanların hacimleri de uygun olarak geniş bir yer kaplar.

4.      Destanlar manzum olurlar, masallardaki durum ise tamamıyla tersidir. Masallarda manzum kısımlar yok denecek kadar azdır.

5.      Masalların benzerlerine başka milletlerde de rastlanıldığı halde destanlarda durum farklıdır. Destanlar millidir. Bir millete aittir.

MANZUM HİKAYE
    Manzum Hikaye; bir mekan, bir zaman ve kişiler etrafında gelişen olay örgüsünü şiir halinde anlatan nazım biçimidir. Türk edebiyatında Tanzimat sonrasında gelişen bu türün en güzel örneklerini Tevfik Fikret ve Mehmet Akif Ersoy vermiştir.
Manzum hikâyelerin öykülerden tek farkı manzum(şiir) biçimde yazılmış olmasıdır. Bu tür hikayelerde didaktik şiir özelliği görülür.

Tarihi 
Bu tür için ilk adımları Recaizade Mahmud Ekrem ile Muallim Naci atmıştır. Bu tür Servet-i Fünun döneminde etkili hale gelmeye başlamıştır. Mehmet Akif Ersoy’un ise Küfe, Seyfi Baba, Mahalle Kahvesi, Hasta gibi önemli manzum hikayeleri bulun

Temsilcileri 
En önemli temsilcileri Mehmet Akif Ersoy ve Tevfik Fikret'tir. Bunun yanında Beş hececiler de bu türe katkıda bulunmuştur.

GENEL ÖZELLİKLERİ:

Manzum hikayeler edebi metinlerdir. Konu ve özellik bakımından hikaye ile aynı özellikleri gösterir.Eski edebiyatımızda uzun hikayeler mesnevi türü ile yazılırdı.Tanzimattan sonra ortaya çıkan manzume türü kafiyeli ve redifli, şiir biçiminde hikaye yazmak amacını güder. Manzum hikayelerde şairler ya bir olayı anlatırlar ya da bir öğüt verme çabası güderler.Manzum hikayeler genellikle bir çevre tasviriyle başlar, o çevrenin kişileri anlatılır.Sonra olay anlatılır.Amaç okuyucuya bu bölümde ders vermektir.Bir hikaye gibi sonlandırılır.Manzum hikayeler düşündürücü ve eğiticidir.Manzum hikayeler bölümlerden oluşur ilk bölümde anlatılmak istenen olay dan bahsedilir kişiler den bahsedilir.ikinci bölümde ise olaylar anlatılır örneklerle tasdik edilir.üçüncü bölümde ise olay son bulur ve okuyucuya ders vermeyi güden cümleler yer alır.
B)GÖSTERMEYE BAĞLI EDEBİ METİNLER

TİYATRO

     Hayattaki olayları konu edinen, sahnede oynanmak amacıyla yazılan edebi eserdir.

Tiyatro göstermeye bağlı bir güzel sanat dalı olarak “dramatik sanatlar” dan biridir.

*Roman ve hikaye soyut olduğu halde, tiyatro somuttur.

*Tiyatro metinlerindeki temel ifade biçimi “ gösterme” ve “anlatma” dır
*Tiyatro eserleri, konularına göre dram, trajedi ve komedi gibi türlere ayrılır.

MODERN TÜRLER

A-TRAJEDİ:

    Seyirciye, hayatın acıklı yönlerini göstermek, ahlak, erdemi anlatmak için yazılmış manzum eserlerdir.

*Konusunu seçkin kimselerin hayatından ya da mitolojiden alır.
*Kahramanları tanrılar, tanrıçalar ve soylu kimselerdir.
*Kusursuz bir üslubu vardır. Kaba sözlere yer verilmez.
*Eser baştan sona kadar ağırbaşlı, ciddi bir hava içinde geçer.
*Çirkin olaylar, seyircinin gözü önünde gerçekleştirilmez, sahne arkasında gerçekleştirilir. Bu olaylar haberciler tarafından sahnede aktarılır.
*Üç birlik kuralına uyulur.( Yer, zaman, olay )
*Oyunda koroya yer verilir.
*Ünlü trajedi yazarları; 

Eski Yunan; Aiskhylos, Eurupides, Sophokles. 

Fransız; Corneille, Racine.

B-KOMEDİ:

     İnsanların ve olayların gülünç yönlerini ortaya koymak, izleyenleri güldürmek ve düşündürmek amacıyla yazılmış tiyatro eseridir.

*Konusunu, yaşanılan hayattan ve günlük olaylardan alır.
*Kişiler halktan ve yüksek zümreden her çeşit insan olabilir.
*Her türlü söze şakaya yer verilir.
*Kişilerin her türlü davranışları sahnede gösterilir.
*Birbirini izleyen diyalog ve koro bölümlerinden oluşur.
*Manzum olarak yazılır.
*Üç birlik kuralına uyulur.

Türün yazarları, Yunan-Aristophanes, Fransız- Moliere.

C-DRAM:

    Hayatı olduğu gibi acıklı ve gülünç yönleriyle sahnede göstermek için yazılan tiyatro eseridir.

*Hayatı olduğu gibi yansıtır. Trajedi ve Komedi kaynaşmıştır.
*Konusunu günlük yaşamdan ve tarihten alır.
*Üçbirlik kuralına uyma zorunluluğu yoktur.
*Olaylar, çirkin dahi olsa sahnede gösterildiği gibi kişiler hangi sınıf ve halktan olursa olsun dramda yer alır.

B)GELENEKSEL TÜRK TİYATROSU TÜRLERİ GÖSTERMEYE edebi metinler

        KARAGÖZ

Seyirlik halk oyunlarından olan Karagöz, bir gölge oyunudur. Oyunda Karagöz cahil halk tipini; Hacivat ise aydın tipini temsil eder. Geleneksel Türk Tiyatrosu ürünlerindendir.  Manda ve deve derisinden yapılan resimlerin, bir ışık yardımıyla sahnedeki perdeye yansıtılmasıyla oluşur. Bir gölge oyunudur. Bu nedenle bazı kaynaklarda “Hayal-i Zıl” şeklinde de adlandırılır. Kahramanları Karagöz, Hacivat, eşraftan kimseler, Beberuhi, Tuzsuz Deli Bekir, satıcılardır. Karagöz; okumamış, hazır cevap, söylenenleri ters anlayan ve buna göre cevaplar veren kaba bir adamdır. Hacivat ise aydın ve yarı aydın kişileri temsil eder. Karagöz oyununda bütün konuşmalar perdenin arkasındaki tek kişi tarafından yapılır. Bu nedenle Karagöz oynatmak zor bir iştir. Karagöz oyununun oynatıldığı perdeye “hayal perdesi” denir. Oynatan kişiye de hayali ya da hayalbaz olarak adlandırılan tek kişi tarafından oynatılır.

Karagöz oyunu dört bölümden oluşur:

1)    Öndeyiş ve giriş: Sahneye göstermelik denen bir resim konulur.

2)   Muhavere: Karagöz ve Hacivat’ın karşılıklı konuşmaları

3)   Fasıl (Asıl oyun)

4)   Bitiş: Oyunun sonunda hatalar için özür dilenen ve bir sonraki oyunun yerinin belirtildiği bölümdür.

Karagöz oyunundaki tipler ana hatlarıyla şöyle tasnif edilir:

a)Asıl Tipler:Karagöz, Hacivat

b)Şive taklitleri yapan tipler:Kastamonulu,Kayserili,Bolulu,Eğinli,Arap, Acem,Arnavut,Laz;Kürt,Rumelili, Muhacir,Ermeni,Yahudi,Rum ,Frenk

c)Hasta Tipler:Beberuhi,Tiryaki, Kekeme,Altıkulaç, Sarhoş ,Esrarkeş, Deli,orta oyununda da yer alan Aptal Denyo

d)Diğer Tipler:Çelebi,Köçek,Zenne

ORTAOYUNU

Seyircilerle çevrilmiş bir alanda, yazılı bir metne bağlı kalmadan ve doğaçlama (tuluat) yoluyla oynanan bir oyundur. Pişekar ve Kavuklu oyunun temel kişileridir.

Halkın ortak malıdır. Oyunların güldürme unsurları karşılıklı konuşmalardaki söz oyunları, hazır cevaplılık, yanlış anlamalar ve yöresel konuşmaların taklitleridir. Oyunda Karagöz ile Kavuklu’nun; Pişekâr ile Hacivat’ın bütün özellikleri aynıdır. Karagöz ile Ortaoyunun farkı ise, Karagöz’ün perdede, Orta Oyun’un meydanda oynanmasıdır. Yani Orta Oyunu canlı kişilerle oynanırken Karagöz’de tasvirlerin gölgesi oynatılır.

Meddah

Geleneksel tiyatro içinde yer alan Meddah  hikâyelerinde rol alan bütün kişileri, hikâyeyi anlatan ve meddah adıyla anılan tek kişi canlandırırdı. Önceleri tarihî ve dinî konuları nakleden meddahlar, sonraları günlük hayattan alınan kesitleri komik bir üslûpla nakletme yoluna yönelmişlerdir.

Hikâye anlatmak olan meddahlık taklit yapma sanatıdır. Perdesi, sahnesi, dekoru, kostümü bir sanatkârda toplanmış bir temaşadır.

Meddah bir sandalyeye oturarak dinleyicilerine hikâyeler anlatır. Meddahın anlatışını, günlük yaşamdaki olaylar, masallar, destanlar, hikâyeler ve efsaneler oluşturur.

Meddahın aksesuarını bir mendil ile bir sopa (baston) oluşturur. Genellikle güldürücü, ahlâkî ve edebi sonuç çıkarılacak hikâyelerine klişeleşmiş "râvıyân-ı ahbar ve nâkılân-ı âsar ve muhaddisân-ı ruzigâr şöyle rivayet ederler ki" şeklinde söz başı ile başlar, daha sonra kahramanları sayıp hikâyesini anlatır. Meddah hikâyenin kahramanlarını kendi yöresinin dili ve şiveleri ile konuşturan insandır.

Meddah çok oyunculu bir tiyatro eserinin tek sanatçısı, oyuncusu konumundadır. Okumanın gelişmediği, dinlemenin rağbet gördüğü zamanlarda Osmanlı sarayında şehirlerde, kasabalarda, ramazan gecelerinde, sünnet düğünlerinde, kahvehanelerde bu sanatı sürdürürdü. Bu sanatın günümüzdeki uzantısı stand-up yapan showmenlerdir.

NOT:

Geleneksel tiyatro türlerini modern tiyatro türlerinden ayıran özellikler:

*Yazılı bir metnin bulunmayışı

*Karakterlerden çok belirli tiplerin bulunması

*Bir sahne ve dekor anlayışının olmayışı

*Doğaçlama olarak oynanması,yani yazılı bir metne bağlı kalmadan oynanması

*Usta çırak ilişkisiyle sonraki nesillere aktarılması