Yapım Ekleri Konu Anlatımı
Eklendiği sözcüklerin anlamını değiştirip onlardan yeni sözcükler türeten eklerdir. Bir sözcükteki çekim ve yapım ekleri çıkarıldıktan sonra geriye kalan anlamlı en küçük parçaya “kök” denir. Bir sözcükte yapım eki bulunuyorsa kökle yapım ekinin bulunduğu bölüme de “gövde” denir. Sözcüklerin “kök”ü ile “gövde”si arasında anlamca bir ilgi bulunur.
göz – lük
göz – le-
yaz – ı
yaz – dır-
Bu örneklerde;
“göz” isminden “-lük” ekiyle “gözlük” ismi.
“göz” isminden “-le” ekiyle “gözlemek” fiili,
“yaz-” fiilinden “-ı” ekiyle “yazı” ismi,
“yaz ” fiilinden “-dır” ekiyle “yazdırmak” fiili türetilmiştir.
Bu örneklerde görüldüğü gibi, yapım ekleri, fiil veya isim soylu sözcüklere gelerek fiil ya da isim soylu sözcükler türettiğinden dörde ayrılır:
- İsimden İsim Yapım Ekleri
- Fiilden İsim Yapım Ekleri
- İsimden Fiil Yapım Ekleri
- Fiilden Fiil Yapım Ekleri
1. İsimden İsim Yapım Ekleri
-lık, (-lik, -luk, -lük) ağaçlık, doktorluk
-lı, (-li, -lu, -lü) akıllı, boyalı
-sız, (-siz, -suz, -süz) yüreksiz, tuzsuz
-cı, (-ci, -cu, -cü) aşçı, kapıcı
-daş, (-deş, -taş, -teş) vatandaş, meslektaş
-er, (-ar) üçer, altışar
-ıncı, (-inci, -uncu, -üncü) beşinci, onuncu
-tı, (-ti, -tu, -tü) şırıltı, patırtı
-cıl, (-cil, -cul, -cül) evcil, etçil
-cık, (-cik, -çık, -çik) kitapçık, kulakçık
2. Fiilden İsim Yapım Ekleri
-ım, (-im, -um, -üm) ölüm, bakım
-ı, (-i, -u, -ü) yapı, ölü
-gı, (-gi, -gu, -gü) bulgu, sezgi
-kı, (-ki, -ku, -kü) bitki, tutku
-gın, (-gin, -gun, -gün) durgun, ölgün
-kın, (-kin, -kun, -kün) yatkın, seçkin
-gan, (-gen) kaygan, sürüngen
-kan, (-ken) çalışkan, iletken
-k (-ık, -ik, -uk, -ük) kırık, çürük
-ak, (-ek) uçak, yatak
-ınç, (-inç, -unç, -ünç) gülünç, korkunç
-ıcı, (-ici, -ucu, -ücü ) alıcı, sürücü
-r (-ır, -ir, -ur, -ür) düşünür, okur
-t (-ıt, -it, -ut, -üt) geçit, umut
-tı, (-ti, -tu, -tü) morartı, kızartı
-ıntı, (-inti, -untu, -üntü) kırıntı, üzüntü
-ağan, (-eğen) durağan, süreğen
-anak, (-enek) tutanak, gelenek
-ca, (-ce) sakınca, güvence
-ga, (-ge) dalga, gösterge
-gaç, (-geç) utangaç, üşengeç
-gıç, (-giç, -guç, -güç) dalgıç, bilgiç
Fiilimsi ekleri de fiilden isim yapım ekleridir:
-mek, (-mak) yemek, içmek
-me, (-ma) dondurma, danışma
-ış, (-iş, -uş, -üş) giriş, görüş
-an, (-en) gülen, ağlayan
-ası, (-esi) görülesi, yıkılası
-mez, (-maz) yılmaz, tükenmez
-ar, (-er) benzer, göçer
-dik, (-dik, -duk, -dük) tanıdık, bildik
-ecek, (-acak) içecek, giyecek
-mış, (-miş) geçmiş, dolmuş
3. İsimden Fiil Yapım Ekleri
-la, (-le) başla-, sula-
-l kısal-, alça(k)l-
-al, (-el) azal-, yönel-
-sa, (-se) garipse-, susa-
-ımsa, (-imse) azımsa-, özümse-
-a, (-e) yaşa-, türe-
-leş, (-laş) iyileş-, beyazlaş-
-lan, (-len) canlan-, evlen-
-ık, (-ik, -uk, -ük) birik-, a(ç)cık-
-ar, (-er) morar-, a(k)ğar-
-da, (-de) ışılda-, fısılda-
4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri
-t (-ıt, -it, -ut, -üt) yürüt-, okut-
-l (-ıl, -il, -ul, -ül) yazıl-, süzül-
-ış, (-iş, -uş, -üş) yazış-, görüş-
-n, (-ın, -in, -un, -ün) sevin-, taran-
-dır, (-dir, -tır, -tir) aldır-, yaptır-
-r, (ır, -ir, -ur, -ür) içir-, uçur-
-ar, ( er) kopar-, gi(t)der-
-ala, (-ele) kovala-, eşele-
Not: Bazı ekler, yazılışça aynı, görevce farklıdır. Bu ekler birbirine karıştırılmamalıdır.
Sınıfın kapısı açıldı, (tamlayan eki)
Senin kitabın nerede? (iyelik eki)
Çocuk etrafına bakındı. (fiilden fiil yapım eki)
Bir yığın problemi var. (fiilden isim yapım eki)
Bu eşyaları satın. (emir kipinin kişi eki)
Açlıktan içim bayıldı. (iyelik eki)
Benim kalemim kayboldu. (tamlayan eki)
Artık bir seçim yap. (fiilden isim yapım eki)