I
II
Nesneye
Göre
Özneye Göre
1
2
3 4 1
2 3
4
Geçişli
Geçişsiz Oldurgan
Ettirgen
Etken Edilgen
Dönüşlü işteş
A NESNESİNE GÖRE ÇATI (NESNE- YÜKLEM
İLİŞKİSİ): Nesnesine göre çatı ,yüklemin
nesne alıp almamasına göre değerlendirilir.
1)Geçişli ve Geçişsiz Fiiller:
Nesne alabilen fiiller geçişlidir.Pratik olarak bir
fiilin geçişli olup olmadığını anlamak için fiile “neyi, kimi” sorularını
yöneltiriz ,bu soruları yöneltebiliyorsak fiil geçişlidir, yöneltemiyorsak fiil
geçişsizdir.Bir diğer yöntem ise şudur:Fiilin başına “onu” zamirini
getirebiliyorsak fiil geçişlidir ,getiremiyorsak fiil geçişsizdir.
*Seni duyuyorum. ( “kimi duyuyorum?” ya da “onu duyuyorum”) (geçişli)
*Beni anladığını biliyorum. ( “neyi biliyorum? Ya da
“onu biliyorum.)
(geçişli)
*Lütfen otur. ( “neyi otur? Ya da “onu otur” ) (geçişsiz)
*Kitabı verir misin? (“neyi verir misin?” ya da “onu verir misin?” (geçişli)
*Burası ne güzel kokuyor. (“neyi kokuyor?” ya da “onu kokuyor”) (geçişsiz)
*Sonbaharda bitkiler ölür. (“neyi ölür? Ya da “onu ölür”) (geçişsiz)
*Seni çok seviyorum. (“kimi seviyorum?” ya da “onu seviyorum”) (geçişli)
*Bir bilinmezliğe doğru yürüyorum. (“neyi yürüyorum” ya da “onu yürüyorum”) (geçişsiz)
Not: Bir fiilin geçişli
olabilmesi için cümlede mutlaka nesne olması şart değildir.Cümlede nesne olmasa
bile cümle geçişli olabilir.Önemli olan “neyi, kimi” sorularını sorup
soramadığımızdır.
2)Oldurgan ve Ettirgen Çatılı Fiiller:
Geçişsiz bir fiilin üzerine “-r,-t,-tır” eklerinden birinin
getirilerek fiilin geçişli yapılmasına “oldurgan” çatılı fiil denir.
Geçişli bir fiilin üzerine “-r,-t,
-tır”
eklerinden biri getirilerek fiil yeniden geçişli yapılıyorsa o fiil “ettirgen” çatılı bir
fiildir.Bu durumda eylemin geçişlilik derecesi arttırılmış olur ve bir
başkasına yaptırma,ettirme anlamı katar.
*Adam öldü (geçişsiz) ----------------------------Adamı öldürdü. (oldurgan)
*Günler zor geçiyor.(geçişsiz) ------------------
Günlerini zor geçiriyor.(oldurgan)
*Bu kitapları okudum (geçişli) -------------------Bu
kitapları okuttum.(ettirgen)
*Her şeyi kırdım (geçişli)
-------------------------Her şeyi kırdırdım (ettirgen)
*Araba durdu.(geçişsiz) --------------------------
Arabayı durdurdu (oldurgan)
*Yeni aldığım daireyi boyadım.(geçişli)--------Yeni
aldığım daireyi boyattım (ettirgen)
*Saçları uzamış (geçişsiz)
------------------------Saçlarını uzatmış (oldurgan)
*Kumaşı ölçüsüne göre kestim. (geçişli)--------Kumaşı
ölçüsüne göre kestirdim.(ettirgen)
*Her sabah koşarım.(geçişsiz)-------------------
Yıllarca bu topraklarda at koşturduk.(oldurgan)
*İşe başladım.(geçişsiz) --------------------------
Dersleri başlattım.(oldurgan)
B ÖZNESİNE GÖRE ÇATI (ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİ): Öznenin
yüklemle ilişkisi 4 grupta incelenir.
1)Etken Fiil ve Edilgen Fiiller:
Yüklem durumundaki fiilin gösterdiği işi
doğrudan doğruya öznenin kendisi yapıyorsa fiil etken çatılı
demektir.Yani fiilin gerçek öznesi varsa ve “l,n” çatı ekini almamışsa fiil
etkendir.Bir fiil “l,n” çatı ekini almışsa
ve eylemin kim tarafından yapıldığı belli değilse o fiil
edilgendir. Edilgen fiillere “kim
tarafından”
sorusunu yönelttiğimizde cevap alamayız.
*Evi güzelce temizledi.(evi temizleyen kim? “o”, geçek öznesi var, o
halde etkendir.)
b.li.ne
*Ev temizlendi. (ev kim tarafından
temizlendi?cevap alamıyoruz, eylemi yapan belli değil o halde edilgen)
s.ö
*Kadın,
bulaşığı yıkadı.(bulaşık kim tarafından yıkandı? “kadın” eylemi yapan belli
olduğu için etken)
*Bulaşık, yıkandı. (bulaşık kim tarafından
yıkandı?belli değil,cevap alamıyoruz, o halde edilgen)
*Polis, bu kişileri arıyor.(arayan kim? “polis” gerçek öznesi var
eylemi yapan belli öyleyse etken)
*Bu kişiler aranıyor. (arama eylemini yapan kim? Belli
değil öyleyse edilgendir)
*Masaları kenara çekti. (masaları kenara çeken kim? “adam” eylemi yapan belli
öyleyse etkendir.)
*Sınavın iptal edileceğini söyledi.(sınavın iptal
edileceğini söyleyen kim? “o” gerçek öznesi
vardır,etkendir.)
*Sınavın iptal edileceği söylendi.(sınavın iptal
edileceğini söyleyen kim?belli değil o halde edilgen.)
*Ilık yaz akşamlarında şarkılar söylerdik. (şarkılar
söyleyen kim ? “biz” gerçek öznesi var o
halde etken)
*Ayrılık gecesini hiçbir zaman unutamadım. (unutamayan
kim? “ben” gerçek öznesi var o
halde etken)
*En güzel şiirler
gençliğin uykusuz gecelerinde yazılır. (yazma eylemini yapan kim? belli değil.
edilgen)
*Çalındı umutların en güzeli benden. (edilgen)
2.Dönüşlü Fiiller:
Fiil kök ya da
gövdelerine “n,
l” çatı ekleri
getirilerek yapılır.Dönüşlü eylemlerde özne işi bizzat kendisi yapar ve yaptığı
işten de bizzat kendisi etkilenir.Edilgen fiillerle dönüşlü fiiller birbiriyle
karıştırılmamalıdır. İkisi de “l,n” çatı eki alır.Ancak
edilgen çatılı fiillerin gerçek öznesi yokken dönüşlü çatılı fiillerin gerçek
öznesi vardır.Ayrıca dönüşlü çatılı fiillerde “kendi kendine” anlamı vardır.
* Annem geleceğimi öğrenince çocuklar gibi sevindi.
* Kocası eve gelmeyince karısı meraklanmış.
* Yüzmek için hemen soyundu.
* Çocuklar havuzda yıkandı.
* Bir Akdeniz kentinin tuz kokan sabahlarında
uyanıyorum.
* Kız aynanın karşısında saatlerce süsleniyor.
* Kadın etrafa bakındı.
3. İşteş Çatılı Fiiller:
Fiil, kök ya da
gövdelerine “ş,
leş” çatı ekleri
getirilerek yapılır.İşteş eylemler,
işin birden fazla özne
tarafından karşılıklı ya da birlikte yapıldığını bildirir.İşteş
çatılı fiillerde özne gerçektir.
* Sen sahilde üzgün beklerken öpüşür ay ile sular. (k)
* Görünmez dallarda kuşlar ötüşür. (b)
* Kuru güz yaprakları uçuşuyor rüzgarda.( b)
* Onunla bir süre öylece bakıştık. (k)
* Sazı ellerine alan aşıklar saatlerce atıştı. (k)
* Onunla hemen her gün telefonlaşırım. (k)
* Yolcular durakta bekleşiyordu. (b)
Not: Bazı fiiller çatı
eki almadan da işteşlik özelliği gösterebilir.
* Türk-Yunan ordusu Sakarya’da savaştı.
* Pehlivanlar er meydanında güreştiler.
* Onunla istemeye istemeye barıştım.
* Sonunda ona kavuştum.